نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام – نمایشگاه غرفه ای نیمه شعبان

نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام (بررسی دلایل غیبت)

نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام در شش غرفه در ابتدا به توضیح مفهوم غیبت‏ و در ادامه بررسی علل غیبت پرداخته است.

  1. غرفه غیبت امام زمان علیه السلام – غرفه اول : مفهوم غیبت‏
  2. غرفه غیبت امام زمان علیه السلام – غرفه دوم : اهل سنت و اعتقاد به غیبت‏
  3. غرفه غیبت امام زمان علیه السلام – غرفه سوم : حکمت غیبت و آزمایش شیعه‏
  4. غرفه غیبت امام زمان علیه السلام – غرفه چهارم: آزمون غیبت‏
  5. غرفه غیبت امام زمان علیه السلام – غرفه پنجم: حکمت غیبت و گناه مردم‏
  6. غرفه غیبت امام زمان علیه السلام – غرفه ششم: رهنمودهاى ائمه اطهار علیه السلام

غرفه اول نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام : مفهوم غیبت‏

در این غرفه، غرفه غیبت امام زمان علیه السلام و مفهوم آن مورد مداقه و بررسى قرار مى‏ گیرد. غرفه غیبت امام زمان علیه السلام مبحثى است که از بدو آغاز اسلام و بلکه در ادیان الهى گذشته نیز مطرح بوده است. این موضوع توسط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) و تمامى ائمه اطهار علیه السلام و حتى خود امام زمان علیه السلام مطرح گردیده است که در غرفه‏ هاى دیگر با دقت در احادیث و روایات معصومین علیه السلام این نکته قابل رویت مى‏ باشد.

جالب است که ده ‏ها سال پیش از آنکه غیبت امام زمان روى دهد، دانشمندان و راویان بزرگ شیعه که از اصحاب ائمه طاهرین علیه السلام بوده ‏اند، کتاب هایى در خصوص غیبت نوشته ‏اند. چیزى حدود 7 کتاب در موضوع غیبت امام زمان  علیه السلام توسط اصحاب ائمه از حضرت کاظم علیه السلام تا حضرت عسکرى علیه السلام تألیف شده است.

در بعد از ولادت امام عصرعلیه السلام و قبل از شهادت حضرت عسکرى علیه السلام نیز، توسط «فضل بن شاذان نیشابورى» که از یاران حضرت عسکرى علیه السلام است، کتابى در موضوع غیبت حضرت تالیف مى‏ گردد. این موضوع آنقدر اهمیت دارد که چندین کتاب و جزوه توسط علماى شیعه در اولین سده غیبت حضرت علیه السلام تألیف مى‏ گرددأ یکى از این کتابها، کتاب کمال الدین تألیف شیخ صدوق ابن باویه مى‏ باشد.

که به دستور امام زمان علیه السلام به شیخ صدوق در پیرامون غیبت امام زمان تالیف گردیده است. کتاب مهم بعدى، کتاب «غیبت نعمانى»، «تالیف محمدبن ابراهیم نعمانى» است که کل کتاب را به موضوع غیبت اختصاص داده است. کتبى که ابوابى و بخشهایى از آنها به مبحث غرفه غیبت امام زمان علیه السلام مربوط باشد، بسیار است که از آن جمله مى‏توان به کتاب «کافى» نوشته ثقه الاسلام کلینى اشاره کرد که از معتبرترین کتب شیعه به شمار مى‏ آید. و بر همین اساس از این کتب نامبرده شده، احادیث زیادى در این نمایشگاه مشاهده مى‏ گردد.

غیبت امام زمان  علیه السلام به چه معناست؟ آیا به معنى عدم حضور امام زمان علیه السلاممى‏ باشد؟ آیا به این معناست که حضرت کره زمین را رها کرده و در آسمانها زندگى مى‏ کنند؟ آیا به این معناست که در محلى محبوس شده‏ اند، به عنوان مثال آیا در چاهى که در سرداب مطهر حضرت در سامرا وجود دارد، پنهان گشته ‏اند؟

ائمه علیه السلام، غیبت امام زمان  علیه السلام را به معناى عدم حضور معنا ننموده‏ اند، آنچه که متاسفانه مشاهده مى‏شود آن است که غیبت را به معناى عدم حضور مى‏ گیرند. وقتى مى‏گوییم فلانى غائب است مى‏ گویند یعنى حاضر نیست. در حالیکه در مکتب ائمه علیه السلام، وقتى مى‏ گوییم حضرت مهدى علیه السلام غائب است یعنى ظاهر و آشکار نیست. این معنا در فرازى از زیارت امام عصر علیه السلام مشهود است.

السّلامُ عَلى الْاِمامِ الْعالِمِ، الغائِبِ عَن الاَبْصارِ الْحاضِرِ فى الْاَمْصار، و الغائِبِ عَنِ الْعُیُونِ، و الْحاضِرِ فىِ الاَفْکارِ سلام بر آن امام عالم، پنهان از چشمها و حاضر در شهرها، غایب از دیده ها و حاضر در اندیشه‏ ها.(1)

در احادیث ائمه اطهار علیه السلام تعاریف متعددى از غیبت امام زمان علیه السلام مشاهده مى‏ گردد.

1 – یکى از تعاریف جامعى که ائمهعلیه السلام از غیبت حضرت کرده‏ اند اشاره به این نکته دارد که مردم حضرت را به عنوان فردى که داراى مقام امامت مى‏ باشد و حجت الهى مى‏ باشد، نمى‏ شناسند.

حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند:جَعَلَ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْخَلْقِ حِجاباً یَرَوْنَهُ وَ لا یَعْرِفُونَهُ‏ خداوند بین او (حضرت مهدى‏ علیه السلام) و بین خلق، حجابى قرار مى‏ دهد، به گونه‏اى که خلق او را مى‏ بینند در حالیکه او را نمى‏ شناسند.(2)

یا در حدیث دیگرى مى‏ فرمایند: یَتَرَدَّدُ بَینَهُمْ و یَمْشى فى اَسْواقِهِمْ وَ یَطَأُ فُرُشَهُمْ و لا یَعْرِفونَهُ حَتَّى یأذنَ اللَّهُ لَهُ أنْ یُعَرِّفَهُمْ نَفْسَهُ‏ صاحب این امر، در میان ایشان رفت و آمد مى‏ کند، در بازارهایشان راه مى‏رود و بر فرش هایشان گام مى‏ نهد، در حالیکه او را نمى‏ شناسند تا آنگاه که خداوند به وى اجازه دهد تا خویش را معرفى نماید.(3)

در همین جهت است که در احادیث، غرفه غیبت امام زمان علیه السلام به غیبت حضرت یوسف علیه السلام تشبیه شده است. جناب یوسف نبى علیه السلام از برادران خود غیبت کرد به این تعبیر که آنها یوسف را دیدند ولى نشناختند. با وى معامله کردند و براى وى هدیه بردند، اما وى را به عنوان برادر خود و در مقام نبوت نمى‏ شناختند.

2 – تعبیر دوم از غیبت امام زمان  آن است که وجود مسعود ایشان، روى همین کره زمین است، امامردم ایشان را نمى‏ بینند. حضرت صادق مى‏ فرماید: یَراهُمْ وَ لا یَرَوْنَهُ‏ حضرت صادق‏ علیه السلام: (حضرت مهدى‏ علیه السلام) مردم را مى‏بیند، در حالیکه مردم او را نمى‏بینند.(4)

این ندیدن گاه به این معناست که افراد در جایى که حضرت تشریف دارند، حضور نداشته و لذا از دیدن حضرتش محرومند اما حضرتعلیه السلام به علم امامت و الهى به ایشان عالم است. و گاه این ندیدن به معناى واقعى ندیدن مى‏ باشد. یعنى حضرت از چشمان مردم.پنهان مى ‏شوند.

مگر در قرآن نخوانده ‏ایم در سوره یس که: وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ، خداوند در مقابل و پشت ایشان، موانعى قرار مى ‏دهد که سبب کورى آنهاشده و لذا از بینایى و دیدن آن حقیقت محروم مى‏ شوند.

حضرت امیرالمومنین علیه السلام مى ‏فرمایند: ماشِیَهٌ فى طُرُقِها، داخلهٌ فى دُورِها وَ قُصُورِها، جَوَّالهٌ فى شرقِ هذِه الأرضِ و غربِها، تَسْمَعُ الکَلامَ و تُسَلِّمُ عَلَى الْجَماعَهِ، تَرى‏ و لا تُرى‏

حضرت امیرالمؤمنین ‏علیه السلام: حجت الهى، در راههاى ایشان (امّت) رفت و آمد مى‏ کند، به خانه‏ ها و کاخ هایشان داخل مى‏ شود، در شرق و غرب این زمین در گردش است، سخن مردم را مى‏ شنود و بر مردم سلام مى‏ کند، مى‏بیند ولى دیده نمى‏ شود.(5)

3 – تعبیر سوم که در بیان غیبت امام زمان  علیه السلام در روایات مشاهده مى‏ شود، عدم شناخت مکان حضرت مى‏ باشد، یعنى ما نمى‏ دانیم ایشان کجا هستند. راه یافتن از جانب ما به مکان حضرتش، تعطیل است. فرموده پیامبر اکرم(ص) است که: إنما ضَلُّوا عَنْ مکانِ إمامِهِمْ وَ عَنْ مَعْرِفَهِ شَخْصِه‏

مؤمنین (آن زمان) مکان امامشان را ندانسته، شخص وى را (به عنوان امام) نمى‏ شناسند.(6)

و یا فرموده حضرت صادق علیه السلام است که: لَمْ یَعْلَمُوا بِمَکانه‏

مکان وى (حجّت الهى) را نمى‏ دانند.(7) حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند: لا یَطَّلِعُ عَلى مَوْضِعِهِ أَحَدٌ مِنْ وُلْدِهِ وَ لا غَیْرِهِ إلاّ الْمَوْلَى الَّذى یَلى‏ أمْرَه‏ بر مکان وى (حضرت مهدى‏ علیه السلام) احدى از فرزندانش و غیر او آگاه نمى‏ شود مگر آن خدمتگزارى که عهده‏  دار کارهاى اوست.(8)

تنها یک عده خاص، مکان زندگى حضرت علیه السلام را مى‏ شناسند و آنها خدمه و نوکران و مریدان حضرت مى باشند که کارهاى شخصى حضرت را انجام مى‏ دهند.این افراد، بزرگوارانى مى ‏باشند ناشناخته که خود داراى آنچنان مقاماتى نزد خداوند و حضرت مى‏ باشند که سبب مى‏ شود در یکى از زیارات حضرت، به ایشان، سلام خاص هدیه کنیم: اللهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلى خُدَّامِهِ‏

بنابراین، بر اساس مجموعه روایات، هویت زندگى امام عصر علیه السلام در این دوران، هویت پنهان‏ بودن و غیبت است. امکان ارتباط با حضرت به اینگونه که هرگاه بخواهیم، حضرت را ببینیم، بر روى ما بسته شده است.

این فرمایش خود حضرت مى‏ باشد که به آخرین وکیل خاص خود، به جانب على بن محمد سیمرى‏ فرمودند:وَ سَیأتى مِنْ شیعَتى مَنْ یَدّعى المُشاهده، اَلا فَمَنِ ادَّعَى الْمُشاهَدَهَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْیانى وَ الصَّیْحَهِ فَهُوَ کَذَّابٌ مُفْتَرٍ

بزودى در میان مدعیان پیروان من کسانى پیدا مى‏ شوند که ادّعاى مشاهده (ارتباط با حضرت) مى‏ کنند. آگاه باش که هر کس پیش از خروج سفیانى و صیحه آسمانى دعوى مشاهده کند، بسیار دروغگو و افترا زننده است.(9)

پس هرکس ادعاى مشاهده یعنى ارتباط دلخواه با امام زمان علیه السلام نماید، بسیار دروغگوى افترازننده مى‏ باشد. اینگونه نیست که دیدار حضرت علیه السلام به اختیار من و شما باشد. بلکه به اختیار حضرت است. لذا هرکس ادعا کند که من هر وقت بخواهم به خدمت حضرت مى‏ رسم، کذاب و مفترى و دروغگوست.

این امر، هدیه ‏اى است الهى که جواز خاص الهى را نیاز دارد و خداوند به ندرت و گهگاهى دیده روشندلى را به رویت جمال حضرتش بینا مى‏ سازد و دلى را به نگاهى شاد مى‏ کند این امر نیز دلیلى دارد. اگر فرض کنیم خورشید که وجودش این قدر براى ما بدیهى است به مدت چندین سال در پشت ابرها پنهان گردد.

همین ما که به وجود خورشید یقین داشته‏ ایم، در تکوین و وجود آن شک مى‏ کنیم، دیگر چه رسد به آنکه نسل یا نسل ها عوض گردد. لذا خداوند هر چند گاهى از میان ابرها بر این زمین افسرده، یک تابشى مى‏ کند تا اصل وجود خورشید انکار نشود.

تازه اگر هم برکسى رخصت دیدار میسر شده ‏است، به حکم ‏دیدار خویش را براى مردم بازگو نکرده‏ اند و لذا اکثر دیدارى که بزرگان و سوخته‏ دلان با حضرتش داشته‏ اند، بعد از فوت آنها نقل گردیده است.

هرکه را اسرار حق آموختند *** مهر کردند و دهانش دوختند

یک مسئله دیگر که قابل طرح است، آن است که ما آدرسى از امام زمان علیه السلام نداریم، اما آیا ما در بى آدرسى مطلق به سر مى‏ بریم؟ آیا مکان هایى وجود دارد که امید آن مى‏ رود، حضرت در آن مکانها شرف حضور یابند؟ بله: یک آدرسهاى کلى وجود دارد مثلا به ما گفته شده ‏است که حضرت هر سال در مراسم حج شرکت مى‏ کنند و امیرالحاج مسلمین مى‏ باشند، فرموده حضرت صادق علیه السلام است یَشْهَدُ الْمَواسِمَ‏ (حضرت مهدى‏ علیه السلام) در همه موسم‏ هاى حج (هر سال)، حاضر مى ‏شود.(10)

حضرت مسلما در حرم ائمه اطهار علیه السلام تشریف مى‏ برند. قطعاً به کربلا، نجف، و عسکریین علیه السلام در سامرا، بقیع و حرم ثامن الحجج مى‏ روند. همانطور که‏ ما بر سر قبر پدر، مادر و بستگان مى‏ رویم، حضرت نیز بر سر قبر پدر و اجداد خود حاضر مى‏ شوند. در مکان هاى متبرکه نظیر مسجد سهله، مسجد کوفه، سرداب سامرا که خانه شخصى و ملک شخصى حضرت است. نیز امکان حضور وجود دارد.

 غرفه دوم نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام : اهل سنت و اعتقاد به غیبت‏

اعتقاد به مهدى منحصر به ما شیعیان نیست بلکه این اعتقاد در کتب اهل سنت به طور مفصل مشهود است. روایات زیادى از پیامبر (صلی الله علیه و آله) راجع به حضرت مهدى از طرق عامه و اهل سنت به ما رسیده است. این نکته حائز اهمیت است که اهل سنت، نه تنها به سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) به عنوان یک منبع و مرجع مراجعه مى‏ کنند، بلکه براى کل صحابه و تابعین نیز اعتبار خاصى نظیر سخن پیامبر قائلند.

صحابه یا اصحاب پیامبر تمام کسانى‏ مى‏ باشند که پیامبر را رؤیت کرده‏ اند و تابعین کسانى مى‏ باشند که صحابه را رویت نموده‏ اند. لذا اگر از اکثر اهل سنت، سخنى از امام حسن علیه السلام یا امام حسین علیه السلام نقل مى‏ کنند، به خاطر صحابى بودن آنهاست نه به خاطر آنکه نظیر شیعه معتقد به امامت آنها باشند و یا اگر از مثلاً امام باقر علیه السلام حدیثى نقل مى‏ کنند، به جهت تابعى بودن ایشان است.

بنابراین در مدارکى از اهل سنت که خدمت عزیزان و سروران تقدیم مى‏ کنیم، اگر سخنى از مثلاً امام باقر علیه السلام مشاهده مى‏ گردد، بر همین اساسى است که گفته شد. در هر حال اختلاف ما با اکثر اهل سنت عمدتا در دو چیز است، آنها مى‏ گویند:

مهدى فرزند امام حسن علیه السلام است، ولى ما مى‏ گوییم فرزند امام حسین علیه السلام است. آنها مى‏ گویند که مهدى در آخر الزمان متولد مى ‏شود، ولى ما مى‏ گوییم متولد شده ‏و موجود است.

اگر به کتب اهل سنت نظرى اجمالى نماییم، مشاهده مى ‏کنیم که بعضى از فضلاى اهل سنت‏با شیعه هم عقیده شده ‏اند. یعنى قائلند که حضرت مهدى از فرزندان امام حسین علیه السلام است و بلکه فرزند مستقیم امام حسن عسکرى علیه السلام است و همچنین ایشان در سال 255 ه. ق یا حول و حوش آن در سامرا به دنیا آمده و هم اکنون زنده ‏اند و در پس پرده غیبت قرار دارند.

هم اکنون در صدد آنیم که مدارکى از اصل کتب اهل سنت ارائه نماییم که حاکى از این هم اعتقادى بعضى از علماى اهل سنت با شیعه مى ‏باشد و نهایتا اثبات کنیم که مبحث غرفه غیبت امام زمان علیه السلام، نیز در کتب اهل سنت رد و نشانى دارد.

اولین کتابى مه بررسى مى‏ کنیم، ، کتاب «اَلْبَیان فى اَخْبارِ صاحِبِ الزَّمان» تالیف حافظ گنجى شافعى است که در سال 658 ه. ق فوت کرد. وى در باب 25 این کتاب، عنوانى را باز مى‏ کند در دلائل زنده بودن مهدى علیه السلام از آغاز غیبتش تا کنون، و در این راستا به زنده بودن و بقاء حضرت عیسى علیه السلام، الیاس و جناب خضر و حتى بقاء ابلیس و دجال استناد مى‏ کند. (دجال با ویژگی هاى خاص خود، موجودى است که روایات اهل سنت، دال بر زنده بودن او از قبل از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تا کنون دارند)

پس مشاهده مى‏ شود که این عالم سنى، به مبحثى تحت عنوان غرفه غیبت امام زمان علیه السلام و زنده بودن ایشان در عصر خویش قائل است، یعنى در زمان وى، حضرت تقریباً 400 ساله بوده ‏اند.

دومین کتاب، کتاب «عِقْدُ الدُّرَر فى اخبارِ الْمُنْتَظَر» تالیف مَقْدِسى شافعى از علماى اهل سنت در قرن هفتم و حتى بعد از گنجى شافعى مى‏ باشد. وى در این کتاب به صورت گسترده بحث حضرت مهدى را مطرح مى‏ سازد، در اعتبار این کتاب، همین بس که از استنادات حافظ سیوطى ‏و ابن حجر هیتمى از بزرگان اهل سنت قرار گرفته است.

وى در ص‏24، روایاتى را از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل مى‏ کند که در اکثر کتب اهل سنت، نقل‏ شده و حدیث مشهورى است که اگر از عمر دنیا جز یک روز باقى نمانده باشد، خداوند آن روز را آنقدر طولانى مى‏ کند تا مردى از فرزندانم را برانگیزد که هم نام من است.

جناب سلمان فارسى سوال مى‏ کند از کدامین فرزندان شما؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله) پاسخ مى‏ فرمایند: از این فرزندم و به پشت حسین بن على(صلی الله علیه و آله) مى‏ زنند. پس این روایت دال بر آن است که مهدى علیه السلام از فرزندان امام حسین علیه السلام است.

مقدسى شافعى در ص‏41 – 42 روایت دیگرى مى ‏آورد از امام حسین علیه السلام که اگر مهدى قیام نماید، مردم او را انکار مى ‏کنند، زیرا وى با چهره‏اى جوان به سوى ایشان بر مى‏ گردد و رجوع مى‏ کند، در حالیکه ایشان مى‏ پندارند که وى پیرمردى کهنسال است. با توجه به این روایت مشخص مى‏ شود که حضرت باید در زمان ظهور، عمرى طولانى داشته باشند و به دلیل به کار رفتن کلمه رجوع، نشان مى‏ دهد که مهدى، مدتى در بین مردم ظاهر نبوده است و سپس برگشته است.

مقدسى شافعى در روایتى دیگر در ص‏133 روایتى از حضرت باقر علیه السلام نقل مى‏ کند که دال برآن است که مهدى غیبتى در ناحیه ذى طوى خواهد داشت. یعنى در دوران غیبتش در ناحیه ذى طوى که جاى متبرکى نزدیک مکه مى‏ باشد و محل نماز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز بوده است، رفت و آمدى خواهد داشت. پس این روایت نیز دال بر غیبتى است که مهدىعلیه السلام در دوران زندگى خود خواهد دانست.

مجدداً وى در ص‏134، روایت دیگرى از امام حسین علیه السلام نقل مى‏ کند که بیانگر این نکته است که براى مهدى دو غیبت است که یکى طولانى ‏تر از دیگرى است ودر آن غیبت عده ‏اى مى‏ گویند وى مرد یا کشته شد یا رفت یعنى در بین ما نیست و در این غیبت، احدى از دوستان و غیره به محل مهدى، اطلاعى پیدا نمى‏ کند مگر آن فردیکه عهده‏ دار امور حضرتش مى‏ باشد و خدمتگزارى وى را مى‏ کند.

مقدسى در  ص‏152-151 نیز روایتى را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل مى‏کنند که اشاره دارد بر آنکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) در حین وفات خود، به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) فرمودند که مهدى علیه السلام، از فرزندان این دو، یعنى حسن و حسین است. مشاهده مى‏ شود که در این روایت به این امر اشاره مى‏ کند که مهدى هم فرزند امام حسن است و هم فرزند امام حسین. ما شیعیان نیز به نحوى به این مسئله قائل هستیم، زیرا مادر حضرت باقر از نوادگان امام حسن مجتبى علیه السلام به ‏شمار مى ‏آیند.

کتاب سوم، کتاب «ذخائر العُقْبى فى مناقب ذَوِى الْقُرْبى» مى‏باشد که تالیف علامه حافظ محب الدین طبرى از علماى قرن هفتم و متوفى 694 ه. ق است. وى شافعى مسلک بوده و از محدثین حجاز و مفتیان آنجا به شمار مى‏ آمده است. وى در این کتاب، همان روایت کتاب عقدالدرر را مى ‏آورد که دال بر آن است که مهدى از فرزندان حسین بن على علیه السلام مى‏ باشد.

کتاب چهارم، کتاب «تذکره الخواص» است که به حافظ سبطِ ابنِ جُوزى تعلق دارد. وى از علماى حنفى مسلک قرن هفتم و متوفاى 654 ه. ق است. وى از فقها و محدثین، مفسرین، مورخین و وعاظ مشهور اهل سنت به شمار مى‏ آید.

وى در کتاب تذکره الخواص فصلى را در مورد مهدى باز می کند و حضرت را به ترتیب از فرزندان امام حسن عسکرى علیه السلام و نهایتا امام حسین علیه السلام و امیرالمومنین علیه السلام معرفى مى‏ کند و ایشان را به عنوان آخرین امام معرفى مى‏ کند و القابى چون صاحب ‏الزمان، قائم و منتظر را نیز براى ایشان ذکر مى‏ کند. وى در ص‏364 کتاب خود، علیرغم آنکه اعتقاد به زنده بودن مهدى را از اعتقادات امامیه و شیعه مى‏ شمرد، اما دلائلى بر طول عمر مهدى علیه السلام اقامه مى‏ کند.

کتاب پنجم، کتاب «مطالب السُئُول فى مناقب آل الرسول» تالیف ابن طلحه شافعى از علماى‏ قرن هفتم و متوفاى 652 ه. ق است. وى در این کتاب، در باب 12، حضرت مهدى را به صورت اجدادى از امام حسن عسکرى علیه السلام تا امیرالمومنین معرفى مى‏ کنند. تولد حضرت را در سامرا و در سال 258 ه. ق مى ‏داند و سپس مادر حضرت را معرفى و چند لقب از حضرت معرفى مى‏ کند.

وى در بیان عمر حضرت، متذکر این مسئله مى‏ شود که حضرت در ایام معتمد عباسى به دنیا آمد و به علت ترس از دشمن، پنهان شده و هم اکنون نیز غائب است. زیرا کسی که غائب شد و اطلاعى از او بدست نیامد، نمى ‏توان به زنده بودن یا مردنش حکم کرد. وى در این جهت به وسعت و عظمت الطاف الهى اشاره مى‏ کند.

(یعنى خدا مى‏ تواند به قدرتش کسى را زنده نگاه دارد.) وى در ادامه مى‏ گوید: هیچ بعید نیست که خداوند یک چنین کارى را در مورد بعضى از بندگانش انجام دهد، همانطور که براى بسیارى از اولیائش و حتى دشمنانش انجام‏داده است. وى در مورد اولیاى الهى به حضرت عیسى و خضر و انبیایى که عمرى طولانى داشته‏ اند اشاره مى‏کند و از دشمنان خدا، ابلیس و دجال را نام مى‏برد. در نهایت نیز مى‏گوید که چه مانعى دارد که خداوند عمر این بنده صالح خود را تا ظهور طولانى کند.

کتاب ششم، کتاب «الفصول المهمّه فى معرفه احوال الائمه» تالیف ابن صَبّاغ مالکى متوفاى 855 ه. ق است که بسیارى از علماى اهل سنت، از این کتاب به عنوان مرجع نقل مطلب مى‏ کنند.

وى در آغاز کتاب عنوان مى‏ کند که در صدد بیان فصول با اهمیتى در معرفت و شناخت ائمه‏ دوازده‏ گانه مى‏ باشد و این ائمه از امیرالمومنین على بن ابی طالب علیه السلام آغاز مى‏ گردد و به مهدى منتظر ختم مى ‏گردد.

وى در ص‏290 این کتاب عنوان مى‏ کند که ابو محمد حسن (منظور امام حسن عسکرى علیه السلام)فرزندش را به عنوان جانشین خود قرار داد، همانیکه همه منتظر دولت حقه او مى‏ باشند. سپس به تولد مخفى او و ترس از سلطان وقت و سخت‏گیرى حکومت شیعه اشاره مى‏ کند.

وى در ص‏292، محل تولد حضرت را سامره و در سال 255 ه. ق مى‏داند و اجداد ایشان را تا به امیرالمومنین نام مى‏برد و القاب حضرت را معرفى مى‏کند. نام مادر حضرت را نیز نرجس معرفى مى‏کند. وى سپس همان مطلبى که حافظ گنجى شافعى در کتاب البیان آورده و در زنده بودن مهدىعلیه السلام اشاره کرده است، را عیناً نقل مى‏کند و نهایتا در انتهاى کتاب با حالت دعایى، خارج شدن مهدى از پرده غیبت و ایجاد شادى در قلوب و عدل در جهان را از خداوند مى‏ خواهد.

کتاب هفتم، کتاب «وسیله الخادم الى المخدوم» تالیف خواجه فضل‏اللَّه بن روزبهان از علماى قرن نهم و دهم (متوفاى 927 ه. ق) است که فردى ضد شیعى در بین بزرگان از علما محسوب مى‏ شود. وى در این کتاب صلواتى را براى چهارده معصوم به زبان عربى تنظیم کرده است و سپس به شرح آن مى‏ پردازد.

وى در ص‏279، مهدى را فرزند امام عسکرى مى‏ داند و معتقد است که ایشان در مدت غیبت خود که از چشم مردمان پوشیده است، در مقام امامتى خود قرار دارد و به وظائف خویش عمل مى‏ کند. وى در این دوره غیبت از حال مردم غافل نیست. وى معتقد است که غیبت حضرت به معنى پنهان شدن ایشان در سرداب نمى‏ باشد بلکه حضرت در اطراف عالم رفت و آمد دارد.

وى در ص‏282 معتقد است حضرت متولد شده و امروز موجود است و علت غیبت ایشان را بحث امتحان الهى مى‏ داند تا مؤمن از منافق ممتاز شود. کتاب هشتم، کتاب «الیواقیت و الجواهر» تالیف شیخ عبدالوهاب شعراى شافعى مسلک است که از فقها، محدثین و عرفاى بزرگ مصر در قرن دهم (متوفاى 973 ه. ق) به شمار مى‏ آید.

وى در جلد دوم این کتاب، مهدى را از اولاد امام حسن عسکرى علیه السلام و تولد وى را در نیمه‏ شعبان سال‏255 ه.ق مى ‏داند. وى مى‏ گوید: مهدى هم اکنون باقى است تا آنکه عیسى بن مریم (در هنگام ظهور) به وى بپیوندد. شعرانى، عمر حضرت را در زمان تالیف کتاب یعنى سال 958 ه. ق، 706 سال مى‏ شمرد و شاهد این سخن را سخن شیخ حسن عراقى و شیخ على خواص مى‏ داند که هر دو از اهل سنت بوده و به محضر حضرت مهدى علیه السلام رسیده‏ اند.

کتاب نهم، کتاب «ینابیع الموده» تالیف حافظ خواجه کلان قندوزى حنفى، از علماى قرن سیزدهم متوفاى 1294 ه. ق است. در این کتاب به طور مفصل، مبحث حضرت مهدى علیه السلام و تطابق بعضى از مشخصات آن حضرت با معتقدات شیعه ملاحظه مى‏ گردد. ما فقط قسمتى از فهرست کتاب را جهت آشنایى و نشان دادن این تطابق مى‏ آوریم (ص‏8 فهرست آخر کتاب)

در این فهرست بحث ولادت حضرت (ص‏449)، بحث آنکه پدر ایشان امام حسن عسکرى است و فرزندش را به خواص نشان داده است (ص‏460، ص‏471)، مبحث کسانى که حضرت را در زمان غیبت کبرى دیده ‏اند(ص‏463)، مشاهده‏ مى‏ شود.

کتاب دهم، کتاب «لواقع الانوار فى طبقات الاخیار» تالیف شیخ عبدالوهاب شعرانى است. وى در جلد دوم این کتاب مى‏ نویسد: شیخ صالح عابد زاهد و صاحب کشف و حال، شیخ حسن عراقى که 130 سال عمر کرد، روزى حکایتى از آغاز زندگى خود براى من نقل کرد.

وى فرمود: من از جوانان دمشق بودم و روزگار را به خوشگذرانى و لهو و لعب با رفقا سپرى مى‏ کردم تا آنکه یک روز به لطف الهى متذکر این مسئله شدم که ما به خاطر این مسائل خلق نشده‏ ایم و لذا از اینگونه زندگى دست کشیدم و از رفقا جدا شدم. در بین راه داخل مسجد جامع ‏اموى شدم. خطیب مسجد درباره مهدى علیه السلام و اوصاف او سخن مى‏ گفت. سخن از او، دلم را تکان داد.

کم‏کم به مهدى محبت پیدا کردم. شیفته دیدار او شدم به آنگونه که سجده ‏اى نمى‏ کردم مگر آنکه از خداوند درخواست مى‏ کردم که به لقاء او نائل شوم. یک شب بعد از نماز مغرب در مسجد نشسته بودم و در حال خود بودم که از پشت دست مردى بر شانه ‏ام‏ خورد.

فرمود: اى فرزندم، خداوند دعاى تو را مستجاب کرد. من مهدى هستم. او را به خانه خود دعوت کردم و وى پذیرفت. او هفت شبانه روز در منزل من اقامت گزید و ادعیه و اذکارى به من تعلیم نمود. در آن ایام هر شب به همراه وى، پانصد رکعت نماز مى‏ خواندیم، بعد از هفت روز فرمود: زمان وداع فرا رسیده است. اى حسن بدان این واقعه که براى ما واقع شده براى احدى تا کنون رخ نداده است. سپس به من توصیه ‏هایى نمود و رفت. در یکى از این روزها، از عمر او پرسیدم. فرمود: هم اکنون از سن من 627 سال مى ‏گذرد.

غرفه سوم نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام : حکمت غیبت و آزمایش شیعه‏

(تا سیه روى شود هر که در او غش باشد) در یک سیستم آموزش و پرورش کامل پیشرفته، سه مرحله اساسى تعلیم و تمرین و امتحان‏به چشم مى‏ خورد. در امتحان است که فرد در آنچه آموخته و آنچه تجربه کرده است، ارزیابى مى‏ شود. یک آموزش بدون آزمایش، تلاشى بى‏ فایده، و کوششى بى‏ نتیجه است. اگر آزمون از نظام آموزشى حذف شود، دیگر نمى‏ توان میزان ثمربخشى و موفقیت کار را بدست آورد.

از طرفى این آزمایش و امتحان، سبب رقابت و بارور شدن و تکامل استعدادها وممتاز شدن افراد مى‏ گردد. بنابراین، امتحان در یک نظام آموزشى، از یک طرف ابزار سنجش آموخته ‏ها و از طرف دیگر  جهت بارور شدن و ممتاز شدن استعدادهاست.

لذا در نظام پرورش ادیان الهى نیز این مسئله یعنى آزمون و امتحان و ابتلاء وفتنه که به الفاظ مختلف بیان مى‏ گردد و در هر یک معنایى نهفته است، کاملاً به چشم مى ‏خورد. خداوند متعال هر کس را که به وى عقل و اختیار داده است، امتحان و آزمایش مى‏ کند، حتى انبیاء و رسولان و اولیاء خود را. قرآن به طور مکرر به این مسئله اشاره کرده‏ است: در سوره مبارکه عنکبوت آیات‏1الى‏3:

الم، أَحَسِبَ النّاسُ أَنْ یتْرَکُوا أَنْ یقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یفْتَنُونَ، آیا مردم پنداشته ‏اند که با گفتن “ایمان آوردیم” رها مى ‏شوند و دیگر آزموده نخواهند شد؟ خیر، آزمایش مى‏ شوند و این سیره الهیه از ابتداء خلقت تا کنون و تا روز قیامت است‏

وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذینَ‏صَدَقُوا وَ لَیعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ‏ و هر آینه ما کسان قبل از ایشان را آزمودیم تا افراد راستگو از دروغگو، ممتاز شوند.

عزیزان و سروران توجه داشته باشند که این امتحان الهى، نه به جهت آن است که امرمجهولى بر خداوند ظاهر گردد، که خداوند مى‏داند و علمش به همه چیز احاطه دارد. بلکه این امتحان بدان جهت است که هرگاه مسئله پاداش و کیفر خلق مطرح گردید، اعتراض بر خداوند نباشد و بندگان مطیع الهى از سرکشان و منکران حق مشخص شوند و میزان کیفر بر بنیان و پایه‏ اى استوار شده باشد.

(در صورت تمایل: اشاره به آیه 2 سوره ملک:لیبْلُوَکُمْ أَیکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا، براى آنکه شما را بیازماید که کدام نیکو کردارترید) توجه داشته باشیم که این امتحان، حتى قلمرو نیات و خواسته‏هاى درونى ما را نیز دربرمى‏ گیرد: فرموده خداوند است (در سوره آل‏عمران آیه 154) که: و لِیبْتَلِی اللّهُ ما فى صُدُورِکُمْ، خداوند آنچه در سینه‏ هاى شماست را می‏ آزماید.

همانگونه که عرض شد خداوند امت‏ هاى پیشین را به مواردى سخت و دشوار امتحان کرده ‏است. امت حضرت موسى علیه السلام را به گوساله و سامرى آزمایش کرد. خداوند به حضرت موسى علیه السلام فرمود که 30 روز از میان بنى‏ اسرائیل برود و حضرت موسى علیه السلام این امر را به امت خود ابلاغ نموده بود و حضرت هارون علیه السلام را به عنوان جانشین خویش معین نمود پس از گذشت 30 شبانه روز، خداوند این زمان را ده روز دیگر تمدید نمود و امت حضرت موسى بدون توجه به اوامر حضرت هارون علیه السلام و با فتنه‏ گرى سامرى، گوساله پرست شدند.

در مورد امت حضرت‏ عیسى علیه السلام نیز آن هنگام که تصمیم بر کشتن حضرت عیسى علیه السلام گرفته شد، خداوند، فرد توطئه‏ گر را به چهره حضرت عیسى علیه السلام در آورد و آن فرد را به صلیب کشیده و کشتند، اما حضرت عیسى علیه السلام به خواست خداوند زنده ماند و به آسمان چهارم برده شد.

از این رو امت حضرت عیسى علیه السلام مى‏ پنداشتند که پیامبر خدا را کشته ‏اند و در این جهت خداوند نساء (آیه‏157) مى ‏فرماید: ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ، یعنى‏ آنها حضرت عیسى را نکشتند و دار نکشیدند، بلکه امر به ایشان مشتبه شد. و در ادامه خداوند مى‏ فرماید، بَلْ رَفَعَهُ اللّهُ إِلَیه، بلکه او را خداوند به سوى خود بالا برد.

این آزمایش و امتحان الهى نه تنها در امت‏ هاى گذشته، بلکه در امت اسلام نیز واقع‏ شده و مى‏ شود. بویژه آنکه امت اسلام، در بالاترین کلاس الهى و تحت تربیت بالاترین مربى و پیامبر الهى و در محضر بزرگترین کتاب آسمانى قرار گرفته‏ اند و لذا شدیدترین امتحانها نیز در مورد امت اسلام واقع مى‏ شود. لذا آن کسانى که از این امتحانات سربلند بیرون آمده و مى‏ آیند، در مقامى بالاتر از امت‏ هاى گذشته قرار مى‏ گیرند و بالعکس مردودین در این امتحان‏ها نیز پست‏تر از نامردان و شکست خوردگان در آزمونهاى امم گذشته خواهند بود.

خداوند امت اسلام را در موارد متعددى آزمایش کرده است، اما سه آزمایش، از اهمیت بالاترى برخوردار بوده و از امتیاز خاصى برخوردار مى‏ باشند. نخستین آزمایش، آزمون ولایت و وصایت و جانشین امیرالمومنین علیه السلام بود که، با آنکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در زمان حیات خویش، به امر الهى از بدو رسالت تا آخرین لحظات عمر شریفشان، بارها و بارها، امیرالمومنین علیه السلام را به عنوان وصى و جانشین خویش به امت اسلام معرفى نمود.

و بویژه درغدیرخم در حضور 120هزار نفر اعلان رسمى و همگانى‏ نمود، باز در اثر دسیسه و وسوسه‏ هاى شیطانى کار به آنجا کشیده شد که مردم از سفارش‏ها و دستورات پیامبر(صلی الله علیه و آله) سرپیچى کردند و بیگانگانِ از آیین پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر مسند امور قرار گرفتند.

دومین امتحان، امتحان امت اسلام در یارى فرزند رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، حضرت حسین بن على علیه السلام در کربلاى معلا بود که در میان مجموعه امت اسلامى، تنها 72تن شهدا و مجموعه اسرا، سرافراز بیرون آمدند و دیگران مردود و سرافکنده شدند.

سومین آزمایش الهى، آزمایش غیبت امام عصر علیه السلام است که چه در ادوار گذشته و چه در دوران اسلام، امتحانى شدیدتر و طولانى‏ تر از این امتحان نداشته‏ ایم. 1162 سال است که این ایام به طول کشیده است و امت اسلام و بویژه ما شیعیان و پیروان ائمه اطهار علیه السلام در معرض این آزمون الهى قرار گرفته ‏ایم.

حضرت کاظم علیه السلام مى‏ فرمایند: اِنَّما هِىَ مِحْنَهٌ مِنَ اللَّهِ عزَّ و جَلَّ اِمْتَحَنَ اللَّهُ بِها خَلْقَهُ‏به یقین، غیبت مهدى ‏علیه السلام امتحانى از جانب خداوند است که آفریدگان خود را به آن مى ‏آزماید.(11)

حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند: إنَّ لِلْغُلامِ غَیبَهً قَبْلَ أنْ یقُومَ ….. لِأنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یحِبُّ أنْ یمْتَحِنَ خَلْقَهُ‏ براى آن جوان (حضرت مهدى‏ علیه السلام) قبل از قیامش، غیبتى است، … زیرا خداوند دوست دارد آفریدگان خود را بیازماید.(12)

حضرت امیرالمومنین علیه السلام نیز دلیل این آزمون را جدا شدن اهل گمراهى از اهل ایمان وهدایت مطرح مى‏ سازند.لَیغیبَنَّ عَنْهُمْ تَمییزاً لِأهْلِ الضَّلالَهِ قطعاً وى (مهدى‏ علیه السلام) از مردم پنهان مى‏ گردد، تا اهل ضلالت و گمراهى مشخص شوند.(13)

به فرموده حضرت باقر علیه السلام بایستى مشخص شود که چه کسى در زمان غیبت حضرت ولى عصر علیه السلام، از ایشان تبعیت نموده و ایمان مى ‏آورد.

ذلکَ بَعْدَ غَیبهٍ طَویلهٍ لِیعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یطیعُهُ بِالْغَیبِ وَ یؤمِنُ بِهِ‏ ظهور قائم ماعلیه السلام بعد از یک غیبت طولانى خواهد بود، براى آنکه خداوند بداند که چه کسى او را (قائم ‏علیه السلام) به پنهانیش اطاعت مى‏ کند و به وى ایمان مى‏ آورد.(14)

یک نکته را که بسیار مهم است و مى‏ بایستى متذکر آن شویم، آن است که هر چه امتحان شدیدتر و بیشتر باشد، آنان که از امتحان، خالص بیرون  ، مقامشان عالى‏ تر و رفیع‏تر و شریف‏تر است. لذا اگر قرار باشد امام عصرعلیه السلام یارانى خاص داشته باشند که حاکمین دوران حکومت جهانى امام عصرعلیه السلام باشند و بر اساس بیعتى که با حضرت مهدى علیه السلام مى‏ کنند.

مى‏ بایستى اهل تقوى و پاکى و ایمان باشند و گرد گناه نروند، به کم قناعت نمایند،اهل دزدى و ربا نباشند اموال را ضبط شخصى نکنند، آبروى کسى را نریزند، به خاک کسى هجوم نبرند، اهل مکر و حیله نباشند، خلف وعده نکنند، براى خود دربان و نگهبان اختیار ننمایند، لذا آزمون بسیار سختى متوجه این دسته از پیروان حضرت مى ‏باشد. که یاران ویژه ایشانند. بنابراین عزیزان و سروران گرامى، اگر در میان روایاتى که درغرفه‏ هاى بعدى شاهد آنان مى‏ باشیم، از آزمایشات بسیار سختى حکایت مى‏ کند، شاید عمومى نبوده و متوجه افراد خاص باشد.

حضرت صادق علیه السلام در یک روایت بسیار زیبا، به غیبت امت حضرت نوح علیه السلام اشاره مى‏ کنند. خداوند براى نوح نبى علیه السلام که سخت تحت آزار آن قوم بود، 7 هسته خرما فرستاد و او را فرمان داد که بکارد و مژده داد که وقتى این درختان بار دارد، از جانب خدا گشایش مى ‏آید و حضرت نوح نیز این بشارت را به پیروان خویش داد. اما در موقع نصرت، خداوند به نوح پیام فرستاد که هسته‏ هاى تمام خرماهاى این درختان را دوباره بکارد و پایدارى‏ نماید تا وقتى به بار نشیند تا گشایشى از جانب خداوند مى‏ آید. در این میان، سیصد تن از یاران نوح برگشتند.

این برنامه 7بار تکرار شد و در هر بار یک عدّه از پیروان و مومنین به نوح از وى رو گرداندند تا سرانجام خداوند به نوح خبر داد که اینک، پیروان‏تو پاک و خالص شده‏اند و منافقان و بى‏ ایمانان و آنها که ذات پلید و خبیثى داشته ‏اند از میانشان رفته‏ اند و همچنین خداوند فرمود: اگر نصرت و یارى من زودتر به شما مى ‏رسید،

در بین شما، افراد ناپاک و گمراهى بودند که در دوران حکومت شما، دشمنى خویش را با برادران ایمانى خود آشکار کرده، جهت ریاست طلبى، با آنها مى‏ جنگیدند و حکومت و امر و نهى را به صورت انحصارى براى خویش مى‏ خواستند؛ و چنین زشتکاری ها با پیاده شدن دین و حکومت الهى سازگار نبود.

حضرت صادق علیه السلام در ادامه مى ‏فرمایند و همین گونه است غیبت قائم ماعلیه السلام، تَمْتَدُّ أیامُ غَیبَتِهِ لِیصْرُحَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ و یصْفُوَ الإیمانُ مِنَ الْکَدِرِ بِارْتِدادِ کُلِّ مَنْ کانَتْ طینَتُهُ خَبیثَهً مِنَ الشّیعَهِ الَّذینَ یخْشى عَلَیهِمُ النِّفاقُ إذا أحَسُّوا بِالْاِسْتِخْلافِ وَ التَّمْکینِ وَ اَلْاَمْنِ الْمُنْتَشَرِ فی عَهْدِ الْقائِم‏علیه السلام‏

ایام غیبت قائم ‏علیه السلام طولانى مى‏ گردد تا حق بدون آمیختگى با باطل روشن گردد و ایمان از تیرگى (کفر) پاک شود. این امر با بى دین شدن همه آن شیعیانى است که طبیعت پلیدى دارند و ترس آن مى‏ رود که آن هنگام که به جانشینى مى‏ رسند و قدرت مى‏ یابند و امنیتِ انتشار یافته در زمان حکومت قائم‏ علیه السلام را درک مى‏ کنند، نفاق ورزند.(15)

خلاصه آزمون غیبت علیرغم آنکه همه گیر است، امّا درجه آزمایش الهى متناسب با شرایط هر فرد و نوع موقعیتى که در بین شیعیان دارد، فرق مى‏ کند و لذا خداوند آزمایش بسیار سختى را براى حاکمین آن حکومت جهانى تدارک دیده است.

غرفه چهارم نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام : آزمون غیبت‏

در این غرفه، سروران و عزیزان با بعضى از امتحان هاى شیعه در ّ غیبت آشنا مى‏ شوند. یک نکته ‏اى را نخست باید متذکر شویم و در غرفه قبل نیز بیان گردید، و آن، این است که همه شیعه در این امتحان بزرگ الهى، در یک کلاس و دریک ردیف نمى‏ نشینند، هر چند همگى در معرض امتحان بسیار دشوارى قرار داریم.

بنابراین قاعدتاً امتحان اصحاب خاص حضرت، از دیگران بسیار دشوارتر است. همچنین آزمایش آن اصحاب نیز بر مبناى پست‏ه ایى که  و بسته با ادعایى که دارند، متفاوت خواهد بود. خلاصه مى‏ بایستى این آزمایش‏ها انجام شود تا وقتى انشاء الله حضرت تشریف آوردند، کار ایشان در انتخاب افراد، سبک‏تر باشد.

نکته دیگر آنکه قرار نیست این اخبارات ائمه علیه السلام نسبت به آزمون هاى دوران غیبت، همگى در یک زمان اتفاق افتد و چه بسا گزارشاتى و بیانات غیبى نسبت به دورانهاى مختلف غیبت باشد.

این آزمایش، آزمایش دین و عمل به دین است. آیا در این آزمایش الهى، در دین خود ثبات‏ خواهیم داشت یا خیر؟ آنچه از فرمایشات معصومین علیه السلام استفاده مى‏ گردد، دوره و عصر غیبت، عصر حیرت است، حیرت در دین است و دین به سختى حاصل مى ‏شود. دین را باید با لوازم دشوار بدست آورد و حفظ نمود. فرمایش پیامبر اکرم است که: تَکونُ لَهُ غَیبَهٌ وَ حَیرَهٌ حَتّى تَضِلَّ الخَلْقُ عَنْ أدیانِهِم‏ براى وى، غیبت و حیرتى است تا آنجا که خلق از دین‏ هاى خود گمراه مى‏شوند.(16)

خلاصه مردم از دین خود دست برمى‏ دارند. این دین، کدامین دین است. خداوند آیه کمال دین را در روز غدیرخم به مناسبت انتخاب امیرالمومنین على بن ابیطالب علیه السلام به عنوان جانشین و امام بعد از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بر نبى خود، نازل کرد: الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتى و رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینًا امروز که على بن ابیطالب به عنوان جانشین پیامبر انتخاب شد، دینتان را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و از اینکه اسلام دین شما باشد، خوشنودم.

به همین مناسبت حضرت صادق علیه السلام وقتى شرایط و موقعیت غیبت حضرت مهدىعلیه السلام را توصیف‏ مى‏ کنند، به از دست دادنِ این دین یعنى ولایت و امامت ائمه اطهارعلیه السلام در دوران غیبت اشاره مى‏ نمایند: بَلْوىَ المُؤمنینَ فی ذلکَ الزَّمانِ وَ تَوَلُّدُ الشُّکوکِ فی قُلُوبِهِمْ مِنْ طولِ غَیبَتِهِ، وَ ارْتِدادُ أکْثَرِهمْ عَنْ دینِهِمْ وَ خَلْعُهُمْ رِبْقَهَ الْاِسْلامِ مِن اَعْناقِهِمْ … یعنى الْوِلایهَ

گرفتارى مؤمنین در آن دوران، پیدایش انواع تردیدها در دلهاى مؤمنان بواسطه طول غیبت، برگشت اکثر اهل ایمان از دین خود و گسستن ریسمان اسلام، یعنى ولایت و امامت، از گردن هایشان.(17)

توجه داشته باشیم، که این فقرات از حدیث حضرت صادق علیه السلام است، آن هنگام که عده‏ اى‏ از یاران حضرت، خدمت ایشان رسیده و دیدند که ایشان چون مادر فرزند مرده در حال گریستن و ناله کردن مى‏ باشند.

علت را جویا مى‏ شوند و حضرت غیبت امام زمانعلیه السلام و گمراهى مردم در آن دوران را توصیف مى‏ نمایند و در واقع دلیل آنچنان گریستن را موکول به این موارد مى‏ نمایند. بنابراین وقتى امام صادق علیه السلام اینگونه اظهار ناراحتى‏ مى‏ کنند، من شیعه که خود را مطیع و فرمانبردار ائمه علیه السلام مى‏ دانم، مى‏ بایستى در از دست دادن دینم و ولایتم و اعتقاداتم حساس باشیم.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) مى‏ فرمایند: مَنْ اَنْکَرَ القائِمَ مِنْ وُلْدى‏ فی زَمانِ غَیبَتِهِ فَقَدْ ماتَ میتَهَ جاهِلیهٍهر کس قائم از فرزندان من را در زمان غیبتش انکار کند، پس به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.(18)

از این حدیث چنین نتیجه مى‏شود که اولاً هرکس مهدى اسلام را در زمان غیبت او انکار کند، به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است، یعنى مانند مردم جاهلیت که دین نداشتند، این فرد نیز بى‏ دین مى ‏شود و بى‏ دین از دنیا مى ‏رود. نکته دوم حدیث آن است که این مسئله در غیبت حضرتش یقیناً اتفاق مى‏افتد که پیامبر این جمله شرطیه را فرموده ‏اند. بر همین اساس حضرت جوادالائمه علیه السلام در بیان علت نامگذارى حضرت مهدىعلیه السلام به لقب شریف قائم، مى‏ فرمایند: لِاَنَّهُ یقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِکرِه و ارْتِدادِ أکْثَرِ الْقائِلینَ بِاِمامَتِه‏

زیرا وى بعد از مردن نامش و برگشتن اکثر معتقدین به امامتش، قیام مى‏کند.(19) حضرت باقر مى ‏فرمایند: فَیصْبِحُ أحَدُکُمْ وَ هُوَ یرى‏ أنَّهُ عَلى‏ شَریعَهٍ مِنْ أمْرِنا فَیمْسى‏ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْها فردى از شما، صبح مى‏ کند در حالیکه بر شریعت و راه ماست و آنگاه عصر مى‏ کند در حالیکه از آن خارج شده است.(20)

کار بدانجا مى‏ رسد که به تعبیر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله): حَتّى یقولَ أکثَرُ النّاسِ: ما للَّهِ‏ِ فی آلِ مُحَمَّدٍ حاجهٌ تا آنکه (در زمان غیبت قائم از فرزندانم) مردم مى‏ گویند: خداوند (براى دین خود) حاجتى به آل محمدعلیهم السلام ندارد.(21)

یعنى مى‏ گویند دیگر مسئله امامت هیچ، و به دوران عقلانى و اتکاى بشر به عقل خودرسیده ‏ایم. دین را با عقل خود بدست مى‏ آوریم و دیگر نیازى به واسطه الهى و حجت الهى نمى ‏باشد. امام زمانعلیه السلام باشد یا نباشد، فرقى نمى‏ کند.

این تعبیر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) نه بدین معناست که فقط فرد مى‏ رود و مثلاً به مسلک اهل سنت مى‏ پیوندد، بلکه معناى آن شمول دارد یعنى فرد مى‏ گوید تفاوتى براى من نمى‏ کند که اصلاً امام زمانعلیه السلام باشد یانباشد. امیرالمومنین علیه السلام این حقیقت را به تعبیرى دیگرى بیان مى‏ کنند: أجمَعُوا على‏ أنّ الحُجَّهَ ذاهبهٌ وَ الْإمامَهَ باطلهٌ (در زمان غیبت فرزندم) مردم اجماع مى‏ کنند بر آنکه حجت الهى از میان امّت رفته و امامت باطل شده ‏است.(22)

سخنان دشمنان و افرادى که از دین و تشیع خارج شده ‏اند، در تعابیر روایات شریفه ما، گوناگون است که به پاره ‏اى از آنها اشاره مى‏ شود: * عن محمّد بن على الرِّضاعلیهما السلام: یسْتَهْزِى‏ءُ بِذِکْرِهِ الْجاحِدُون‏ حضرت جوادعلیه السلام: منکران، نام و یاد او (مهدى‏ علیه السلام) را به مسخره مى‏ گیرند.(23)

* عن ابى عبد اللَّه‏ علیه السلام: هُوَ الَّذِی یشَکُّ فِی وِلادَتِهِ‏ حضرت صادق‏ علیه السلام: او (مهدى منتظرعلیه السلام) کسى است که در ولادتش شک مى‏ کنند!(24) یعنى اصلاً به دنیا آمده است یا خیر (نظیر اهل سنت) * عن ابى الحسن على بن محمد الهادى‏دعلیه السلام: صاحِبُ هذَا الأمرِ من یقُولُ النّاسُ لَمْ یولَدْ حضرت على بن محمد الهادى‏ علیه السلام: صاحب این امر، کسى است که مردم مى‏ گویند: «به دنیا نیامده‏ است»!(25)

* عن أبی عبد اللَّه‏ علیه السلام: حَتّى یقالُ: ماتَ اَوْ هَلَکَ‏ حضرت صادق‏ علیه السلام: تا آنکه در مورد وى (مهدى‏ علیه السلام) گفته مى‏ شود: مُرد یا کشته شد!(26) یعنى‏ به دنیا آمد، اما مرد یا کشته شد.

* عن الصادق‏ علیه السلام: و قائِلٌ یقُولُ: إنّه یتَعدّى‏ إلى‏ ثَلاثَهِ عَشَرَ وَ صاعِداً؛ وَ قائِلٌ یعْصِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِقولِهِ: إنَّ رُوحَ القائِمِ ینْطِقُ فی هَیکَلِ غیرِهِ‏ حضرت صادق ‏علیه السلام: در دوران غیبت قائم ‏علیه السلام یکى مى‏ گوید: امامت به نفر سیزدهم و افراد بعدى مى‏ رسد؛ و دیگرى با اعتقاد به آنکه روح قائم در کالبد فرد دیگرى سخن مى‏ گوید، عصیان خدا مى‏ کند.(27)

نکته دیگرى که باید متذکر شویم، آن است که بر اساس نوع آزمون و امتحان، و دشوارى و سختى آن، تعابیر مختلفى در روایات به کار رفته است. یک تعبیر، تعبیر غربال شدن است، یعنى همانطور که خاکه‏ ها و ریزها از غربال عبور مى‏ کنند، اى شیعه شما نیز غربال مى‏ شوید تا درشت ‏ها و با ایمان‏ترها بمانند. تعبیر حضرت باقر علیه السلام است که: لا یکُونُ فَرَجُنا حَتَّى تُغَرْبَلُوا، ثُمَّ تُغَرْبَلُوا، ثُمَّ تُغَرْبَلُوا

فرج ما نمى‏ آید تا آنکه غربال شوید، سپس غربال شوید، سپس غربال شوید.(28) آرى سه مرتبه غربال مى‏ شوید و در حدیث دیگرى از حضرت صادق علیه السلام است که: سَیخْرُجُ مِنَ الْغَرْبالِ خَلْقٌ کثیرٌ خلق زیادى از غربال خارج مى‏ شوند.(29)

یکى دیگر از تعابیرى که در روایات براى بعضى از آزمون ها به کار رفته است، تعبیر تمییز است یعنى جدا شدن، یعنى جدا شدن خوب از بد، جدا شدن سفید از سیاه، جدا شدن پاکى ازناپاکى، جدا شدن مومنین از اهل ضلالت. چنین به نظر مى ‏رسد که شاید تشخیص این مرحله راحت‏ تر انجام پذیرد و به نتیجه آزمایش و امتحان راحت‏تر دست یابیم و تازه پس از این تمییز، غربال شدن اتفاق مى‏ افتد.

تعبیر دیگر روایات، کلمه تمحیص است. تمحیص یعنى خالص کردن فلز، آن هنگام که مثلاً طلا را ذوب کنند تا ناخالصى‏ هاى آن را بگیرند که کار بسیار دشوارى است. یعنى اى شیعه، گروهى از شما باید مثل طلا ذوب شوید تا ناخالصى شما گرفته شود و این مرحله مسلماً از غربال شدن مشکل‏تر است.

فرموده حضرت صادق علیه السلام است که: لا وَ اللَّهَ، لا یکُونُ ما تَمُدُّونَ إِلَیهِ أَعْینُکُمْ حَتّى تُغَرْبَلُوا؛ لا وَ اللَّهِ لَا یکُونُ مَا تَمُدُّونَ إِلَیهِ أَعْینُکُمْ حَتّى تُمَحَّصوا؛ لا وَ اللَّهَ، ما یکُونُ ما تَمُدُّونَ إِلَیهِ أَعْینُکُمْ حَتّى تُمَیزُوا

به خدا قسم، آنچه چشم به سویش دوخته ‏اید، واقع نمى‏ شود تا غربال شوید، به خدا قسم، آنچه چشم به سویش دوخته‏ اید، واقع نمى‏ شود تا (در امتحان) خالص شوید، به خدا قسم، آنچه چشم به سویش دوخته‏ اید، واقع نمى ‏شود تا از یکدیگر جدا شوید.(30)

حضرت صادق علیه السلام سختى امتحانات دوران غیبت را به بالا و پایین رفتن کشتى در امواج دریاتشبیه کرده‏ اند:أما و اللَّه … لَتُکْفَأُنَّ کَمَا تُکْفَأُ السَّفِینَهُ فى أَمْواجِ الْبَحْرِ به خدا قسم، (در غیبت صاحب این امر) زیر و رو مى‏ شوید، همانگونه که کشتى در امواج دریا زیر و رو مى‏ گردد.(31)

این آزمایشات تا آنجا ادامه مى‏ یابد که به تعبیر امام رضا علیه السلام: وَ اللَّهِ لا یکونُ ما تَمُدُّونَ إلیه أعْینُکُمْ … حَتّى لا یبْقى‏ مِنْکُمْ إلّا الأندَرُ فَالْاَنْدَرُ به خدا قسم، آنچه به سویش چشم دوخته ‏اید، واقع نمى ‏شود تا آنکه از شما به جز تعداد اندکى، پس اندکتر، باقى نماند.(32)

و فرموده حضرت صادق علیه السلام است که: لا یبقى‏ عَلى‏ أمرِهِ إلّا نَفَرٌ یسیرٌ مِنْ اصْحابه‏ (در زمان غیبت صاحب الامرعلیه السلام) بر امر او جز تعداد کمى از اصحابش، باقى نمى ‏مانند.(33) این افراد باقیمانده، کسانى مى ‏باشند که دیگر فتنه ‏ها و ابتلائات و آشوبهاى فکرى واجتماعى به آنها آسیبى نمى‏ رساند:

حضرت باقر علیه السلام: حَتّى تَبْقى‏ مِنْهُمْ عِصابَهٌ لا تَضُرُّهَا الْفِتْنهُ تا آنکه از شیعیان، گروهى باقى مى‏ مانند که فتنه به آنها آسیبى نمى‏ رساند.(34)

این عده آنچنان اعتقادى نسبت به دین و ولایت و امام عصرعلیه السلام دارند که در این موضوع اصلاً به شک نمى‏ افتادند. مقام این عده نزد خداوند آنقدر بالا و والاست که به تعبیر حضرت صادق علیه السلام خداوند اگر مى‏ دانست این عده در دوران غیبت، در مورد حجت خدا به شک مى‏ افتند، یک لحظه حجت خویش را از ایشان پنهان نمى‏ کرد: وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَنَّ اَوْلِیائَهُ لایرْتابُونَ، وَ لَوْ عَلِمَ اَنَّهُمْ یرْتابُونَ ما غَیبَ حُجَّتَهُ طَرْفَهَ عَینٍ عَنْهُمْ‏

خداوند مى ‏دانست که اولیائش در دوران غیبت نسبت به حجّت الهى به شک و تردید نمى‏ افتند، که اگر مى‏ دانست گرفتار تردید مى ‏شوند، حجّت خود را یک چشم به هم زدن از ایشان غائب نمى‏ کرد.(35)

این سخن حضرت صادق علیه السلام بدین معناست که این عده باقیمانده، مبناى اعتقادى نسبت به امام زمانعلیه السلام و حجت زمان دارند. با مبانى عقلى به این وجود مقدس اعتقاد پیدا کرده ‏اند. لذا در مقابل شبهات و بى‏ اعتقادیها و فتنه ‏ها، مقاومند.

نکته مهم دیگر این روایت آن است که راه براى دستیابى و حفظ اعتقادات و ایمان در این دوران غیبت، به روى مردم باز است، راه سخت است، اما باز است، و گرنه حجت الهى بر افراد تمام ‏نمى‏ شد و خداوند نمى‏ توانست در روز قیامت، افرادى که در غیبت، بى‏ دین شده‏ اند را مواخذه نماید.

تا آغاز غیبت امام عصر علیه السلام، شیعه عادت داشت که اگر مى ‏خواست امام خود را ببیند و مکان او را مى‏ دانست، بالاخره راه براى رویت امامش بر وى باز بود. اما در دوران غیبت، خداوند خواسته است که شیعه بر محسوسات خود تکیه نکند و اعتقادش نسبت به امام عصر علیه السلام بیشتر از آنکه حسّى باشد، عقلانى باشد.

و لذا اعتقاد به امام زمان علیه السلام در دوران غیبت، اعتقاد عقلاست، آنهای که بر مبناى نوشتجات و دلائل عقلانى مکتوب در کتب، در حفظ اعتقاداتشان مى‏ کوشند. شیعه به این باور رسیده است که هر چند امامش را نمى‏ بیند، اما یقین دارد که هست و حجت‏ الهى بر روى زمین مى‏ باشد.

در وصیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به امیرالمومنین علیه السلام از این افراد باورمند و معتقد به اینگونه یاد شده است: اَعْجَبُ النّاسِ ایماناً وَ اَعْظَمُهُمْ یقیناً قَوْمٌ یکُونُونَ فى آخِرِ الزَّمانِ، لَمْ یرَوُا النَّبىَّ وَ حَجَبَ عَنْهُمُ الْحُجَّهُ فامَنُوا بِسَوادٍ على بَیاضٍ‏

شگفت‏ آورترین ایمانها و بزرگترین باورها، ایمان و باور مردمى است که در آخر الزمان مى‏ آیند. آنان، پیامبر خود را ندیده و امامشان از آنها پنهان است و در واقع به سیاهى بر سیپیدى (نوشته‏ هاى بر روى صفحات) ایمان مى‏ آورند.(36)

حضرت سجاد علیه السلام نیز عقل و فهم این عده را به این صورت ستوده ‏اند:

إنَّ أهْلَ زَمانِ غَیبَتِهِ، الْقائِلینَ بِاِمامَتِهِ وَ الْمُنْتَظِرینَ لِظُهُورِهِ، اَفْضَلُ مِنْ اَهْلِ کُلِ‏ّ زَمانٍ، لِأنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالى أعْطاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْاَفْهامِ ما صارَتْ بِهِ الْغَیبَهُ عَنْدَهُمْ بِمَنْزَلَهِ الْمُشاهَدَهِ … أولئِکَ الْمُخْلِصُونَ حَقّاً وَ شیعَتُنا صِدْقاً وَ الدُّعاهُ اِلى دینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سِرّاً وَ جَهْراً

براستى مردم زمان غیبت مهدى‏ علیه السلام، که بر امامت او اعتقاد داشته و ظهورش را چشم به راه باشند، از مردم همه زمانها برتر و والاترند، زیرا خدا به آنان، عقل و بینشى بخشیده که براى ایشان، پنهانى امام، به سانِ دیدار آشکار اوست … آنها به حق مخلص مى‏ باشند و براستى شیعه ما هستند، و در آشکار و نهان، مردم را به آیین خدا فرا مى‏ خوانند.(37)

حضرت ولى عصرعلیه السلام نیز در یکى از توقیعات شریف ه‏اى که به نائب خاص خود، جناب عثمان‏ بن سعید عمروى صادر مى‏ نمایند، به این نکته اشاره مى‏ کنند که شرائط براى ایمان شما، هدایت شما و بینایى شما فراهم است، راه بسته نیست، پس چرا به گمراهى و بى‏ دینى و شک افتاده ‏اید:

أنَا اَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْعَمى‏ بَعْدَ الْجَلاءِ، وَ مِنَ الضَّلالَهِ بَعْدَ الْهُدى‏، وَ مِنْ مُوبِقاتِ الأعْمالِ، وَ مُرْدیاتِ الْفِتَنِ، فَاِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: «الم، أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَکُوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یفْتَنُونَ» کَیفَ یتَساقَطُونَ فِی الْفِتْنَهِ، وَ یتَرَدَّدُونَ فِی الْحَیرَهِ، وَ یأْخُذُونَ یمیناً و شِمالاً، فارَقُوا دینَهُمْ أمِ ارْتابُوا، أمْ عانَدُوا الْحَقَّ أمْ جَهِلُوا ما جائَتْ بِهِ الِّروایاتُ الصَّادِقَهُ وَ الأخْبارُ الصَّحیحَهُ، أوْ عَلِمُوا ذلکَ فَتَناسَوْا ؟!

اَما یعْلَمُونَ اَنَّ الْاَرْضَ لاتَخْلُو مِنْ حُجَّهٍ اِمَّا ظاهِراً وَ اِمَّا مَغْمُوراً؟ اَوَلَمْ یعْلَمُوا اِنْتِظامَ اَئِمَّتِهِمْ بَعْدَ نَبِیهِمْ‏صلى الله علیه وآله وسلم واحِداً بَعْدَ واحِدٍ

من از کورىِ بعد از بینایى، و از گمراهى پس از هدایت، و از رفتارهاى هلاک کننده و فتنه‏ هاى از بین برنده به خدا پناه مى ‏برم. خداوند متعال مى‏ فرماید: «آیا مردم پنداشته‏ اند همینکه بگویند ایمان آوردیم، رها مى‏ شوند، در حالیکه هنوز آزمایش نشده‏ اند؟»، چگونه این مردم در فتنه افتاده و در حیرت گام مى‏ زنند و به راست و چپ تکیه مى‏ کنند؟

آیا دینشان را رها کرده ‏اند؟ یا به شکّ و تردید گرفتار آمده ‏اند؟ یا با حق دشمنى مى‏ ورزند؟ یا به آنچه در روایات راست و اخبار درست آمده ‏است، جاهلند؟ یا این همه را مى‏ دانند، ولى خود را به فراموشى زده ‏اند؟

آیا نمى‏ دانند که زمین هیچگاه از حجّت خدا – خواه ظاهر و آشکار، و یا مخفى و پنهان – خالى نمى‏ ماند؟ آیا برنامه امامان خود را – که بعد از پیامبرشان‏ صلى الله علیه وآله وسلم، یکى پس از دیگرى آمده ‏اند – نمى‏ دانند؟(38)

مشاهده مى‏ شود که حضرت مجدداً به روایات راست و اخبار صحیح به‏ عنوان مبانى اعتقادى شیعه در دوران غیبت اشاره مى‏ کنند. یعنى این منابع جهت کسب اعتقادات وجود دارد، اما عده ‏اى یا نسبت به این امر جاهلند و یا مى‏ دانند و خود را به نادانى زده ‏اند.

یک نکته نهایى در این غرفه اشاره به این حدیث شریف حضرت عسکرى علیه السلام است که: حَتّى تَقْسُوَ القُلُوبُ لِطُولِ الْاَمَدِ تا آنکه به خاطر طول زمان غیبت، دلها را قساوت مى‏ گیرد.(39)

از عوارض طولانى شدن غیبت و ضعف اعتقادى نسبت به حضرتش آن است که دلها سخت مى‏شود. رحم و عطوفت قلوب کاهش یافته، بسیارى از حقایق دینى را متوجه نخواهیم شد. بر همین اساس است که در ذیل زیارت حضرت مهدى علیه السلام در سرداب مقدس در سامرا، یاد آن حضرت را عاملى در جهت آباد شدن قلوب و جلوگیرى از قساوت آن مى‏ شمرد: اللهمَّ کَما جَعَلْتَ قَلْبى بِذِکْرِهِ مِعْمُوراً.

بارالها همانگونه که قلب مرا به واسطه ذکر و یاد او، آباد قرار داده‏اى یعنى همین که‏ به یاد حضرت باشى و اعتقاد راستین به وى داشته باشى، خود به عدم قساوت قلب کمک مى‏ کند پس به عنوان ره  از این غرفه، از خداوند متعال ثبات در عقیده نسبت به حضرت در این دوران وانفسا را از درگاه الهى تقاضا کنیم و با یاد و تذکر نسبت به حضرت، از قساوت قلوب جلوگیرى نماییم.

غرفه پنجم نمایشگاه غیبت امام زمان علیه السلام : حکمت غیبت و گناه مردم‏

از دسته‏اى از روایات ما بر مى‏ آید، سرّ اصلى غیبت حضرت مهدى علیه السلام پس از ظهور حضرت  مشخص مى‏ شود. اما در عین حال ائمه علیه السلام، حکمت هایى را براى غیبت حضرت مهدى براى یاران خود بیان داشته ‏اند. عمده این حکمت ها به نوعى به مردم بر مى‏ گردد. در بخشى از روایات، زمینه بروز مسئله غیبت، موضوع خوف از قتل، طرح گردیده است، وقتى از حضرت صادق علیه السلام از علت غیبت حضرت سوال مى‏ شود، ایشان مى‏ فرمایند: یخافُ عَلى نَفْسِهِ الذِّبْحَ.

یعنى بر نفس خویش از کشته شدن مى‏ ترسد. بدیهى است که امر کشتن حضرت، از جانب دشمنان حضرت دنبال مى‏ شود و اصولاً دشمنان دین از قبل از تولد ایشان به کشتن حضرت علیه السلام مصمم بوده و هم اکنون نیز قصد کشتن ایشان را دارند. به فرموده دو بزرگوار حضرت صادق علیه السلام و حضرت‏ عسکرى علیه السلام، اصولاً کشتن اهل بیت علیه السلام و ذریه حضرت زهرا علیه السلام توسط خلفا بدین جهت بوده است.

که از تولد حضرت مهدى علیه السلام جلوگیرى نموده و یا وى را به قتل برسانند. بنابراین در ظاهر امر، نقش اصلى در این تهدید به دشمنان دین و حضرت بر مى‏ گردد، اما در باطن امر، اگر امام علیه السلام تنها نمى‏ ماند و یارانى راستین و وفادار پاسدار حق وى مى‏ بودند، چنین نگرانیى موضوعیت نمى‏ یافت. همچنانکه اگر حضرت حسین بن على سید الشهدا علیه السلام را مردم کوفه یارى مى‏ کردند، شاید یک چنین حادثه‏ اى در کربلا اتفاق نمى‏ افتاد.

تبصره: البته ترس از قتل از آن جهت مطرح مى‏ شود که حضرت مى‏ بایستى زنده بمانند تا آن وعده الهى را در سرتاسر جهان جامه عمل بپوشانند، و گرنه، ترس به معناى واقعى خود در ایشان راهى ندارد.

در هر حال، آنچه مسلم است، آن است که امام زمانعلیه السلام در غیبت از دشمنان خویش‏ مى‏ باشند. اما آیا غیبت از دوست و آشنا یعنى شیعه نیز معنایى دارد یا خیر؟ به تعبیر دیگر، حضرت ولى عصرعلیه السلام به همانگونه که از دشمنان پنهان مى‏ باشند، از شیعیان نیز پنهان هستند؟ آیا غیبت از شیعه و پیروان و دوستان، همیشه به یک نحو و صورت خواهد بود یا آنکه با تغییر شرایط شیعه، امکان تشرف به حضور امام و جلب عنایات حضرت به شیعیان بیشتر و بیشتر مى‏ گردد؟

ما در این غرفه در صدد آن هستیم که نقش رفتار و کردار شیعه را در این ارتباط یا عدم ارتباط بیان نمائیم و سعى ما بر آن است که عمدتاً از بیانات خود امام زمانعلیه السلام در راستاى سخنانمان استفاده نماییم. امام عصر علیه السلام در یکى از توقعیات شریفه خویش مى‏ فرمایند: اَمَّا عِلَّهُ ما وَقَعَ مِنَ الْغَیبَهِ فَاِّنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: «یا اَیهَا الَّذینَ امَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ اَشْیاءَ اِنْ تُبْدَلَکُمْ تَسُؤْکُمْ»

اما علّت رویداد غیبت ما: خداوند بزرگ مى‏ فرماید: اى ایمان آورندگان، از مواردى پرسش نکنید که اگر پاسخ آن برایتان روشن گردد، شما را ناراحت مى‏ سازد.(40) گوئى حضرت با کنایه این حقیقت را بیان مى‏ کنند که اگر غیبتى هست از جانب خود شماست نه از جانب ما، و لذا اگر از علّت آن بگوییم، شما را ناراحت مى‏ کند.

در توقیعى دیگر، حضرت مهدىعلیه السلام مى‏ فرمایند: أمّا وَجْهُ الْاِنْتِفاعِ بی فی غَیبَتی فَکَالْاِنْتِفاعِ بِالشَّمْسِ إذا غَیبَها عَنِ الْأبْصارِ السَّحابُ‏ کیفیت بهره ‏مندى از من در دوران غیبتم، همچون بهره ‏مندى از خورشید است، آن هنگام که ابرها آنرا از دیدگان پنهان مى ‏سازند.(41)

آنچه در خورشید اصالت دارد، تابش و نور افشانى است و این ابر است که آمده و جلوى خورشید را گرفته است، یعنى اصل بر تابش بوده است لیکن عواملى موجب پیدایش ابر شده که مانع فروزش عادى خورشید گردیده است. بنابراین بحث در مورد ابر پنهان کننده است و نه خورشید پنهان شونده.

حضرت جوادالائمه علیه السلام به تعبیرى دیگر، مسئله ابر پنهان کننده را به روشنى بیان‏ مى‏ کنند: إِذَا غَضِبَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعالَى عَلى خَلْقِهِ نَحَّانا عَنْ جِوَارِهِمْ‏ آنگاه که خداوند متعال بر آفریدگان خود غضب کند، ما را از همسایگى و دسترس آنان دور مى‏ سازد.(42)

یعنى مواردى در بین مردم و به ویژه شیعه اتفاق مى‏ افتد که جزء عوامل عدم دسترس شیعه به امامش مى‏ گردد. آن موارد منع‏ کننده چه مى‏ باشد؟

امیرالمومنین علیه السلام مى‏ فرمایند: وَ لکنَّ اللَّهَ سَیعْمى خَلْقَهُ عَنْها بِظُلْمِهِمْ وَ جَوْرِهِمْ وَ إسرافِهِمْ عَلى أنْفُسِهِمْ‏ خداوند، بزودى مردم را به خاطر ظلم و جور و گناهشان از دیدار حجّت خدا کور خواهد کرد.(43) یعنى یکى از عوامل اصلى، مهم و تعیین کننده در ندیدن حضرت، ظلم و جور و گناهان خلق است.

على بن ابراهیم بن مهریار از کسانى است که با تلاش و جدیت به رؤیت امام عصر علیه السلام نائل شده است. قبل از تشرف، نماینده‏ اى از جانب حضرت مهدىعلیه السلام مى‏آید و از وى حاجت و نیازش را مى‏ پرسد. على بن ابراهیم بن مهریار مى‏ گوید: من امام پنهان از مردم دنیا را مى‏ خواهم. بلافاصله نماینده حضرت پاسخ مى‏ دهد: ما هُوَ مَحْجُوبٌ عَنْکُمْ وَ لکِنْ حَجَبَهُ سُوءُ اَعْمالِکُمْ‏او از شما پنهان نیست، اما اعمال ناشایست شما، او را پنهان نموده است.(44)

حضرت مهدى توقیعى براى جناب شیخ مفید که از بزرگان و علماى بزرگ تشیع در قرن چهارم‏به شمار مى‏ آید، صادر مى‏ فرمایند و در آن توقع، حقائق بسیار والایى را متذکر مى ‏شوند فقراتى از آن توقیع چنین است:

وَ لَوْ أنَّ أشیاعَنا – وَفَّقَهُمُ اللَّهُ لِطاعَتِهِ – عَلَى اجْتِماعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فی الْوَفاءِ بِالْعَهْدِ عَلَیهِمْ، لَما تَأخَّرَ عَنْهُمُ الْیمْنُ بِلِقائِنا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعادهُ بِمُشاهَدَتِنا عَلى حَقِّ الْمَعْرِفَهِ وَ صِدْقِها مِنْهُمْ بِنا، فَما یحْبِسُنا عَنْهُمْ إلّا ما یتَّصِلُ بِنا، مِمَّا نُکْرِهُهُ وَ لا نُؤثِرُهُ مِنْهُمْ‏

اگر شیعیان ما – که خداوند در اطاعتش به آنان توفیق دهد – در وفاى به پیمانى که به عهده آنهاست همدل مى‏ شدند، میمنت ملاقات ما از ایشان به تأخیر نمى‏ افتاد و سعادت دیدار ما با معرفت کامل و بر مبناى صداقتى که آنها در این معرفت نسبت به ما دارند، نصیب آنان مى‏ گشت. پس ما را از شیعیان پنهان نساخته، مگر آن دسته از اعمالشان که بر ما خوشایند نیست و از ایشان، توقّع نداریم.(45)

خلاصه عوامل پنهانى حضرت از شیعه و خواص،به خود ما بر مى‏ گردد. در توقیع دیگرى که مجدداً حضرت براى شیخ مفید صادر مى‏ فرمایند، چنین مى‏ فرمایند:

نَحْنُ و إنْ کُنّا ثاوینَ بِمکانِنا النّائی عن مساکن الظّالمین، … اِنّا نُحیطُ … مَعْرِفَتُنا بالزَّلَلِ الَّذی أصابَکُم مُذْ جَنَحَ کَثیرٌ مِنْکُمْ إلى ما کانَ السَّلَفُ الصَّالِحُ عَنْهُ شاسِعاً، و نَبَذُوا الْعَهْدَ الْمأخُوذَ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یعْلَمُونَ‏

اگر چه ما در مکانى دور از جایگاه ستمکاران سکنى گزیده‏ایم، ولى در عین حال از لغزشى که دچار شده ‏اید، با خبریم، (لغزش) از آن زمانى است که بسیارى از شما به برخى کارهاى ناشایستى میل کردند که پیشینیانشانِ صالح شما از آنها دورى مى‏ جستند و پیمانى را که خدا گرفته، آنچنان پشت سر انداختند که گویا از آن خبر ندارند.(46)

حضرت عوامل دورى ما شیعیان را از حضرتش، متوجه آن دسته از عواملى مى‏ کنند که قُدَما و پیشینیان ما مرتکب آن اعمال نمى‏ شدند.

فردى از امام رضا علیه السلام مى‏ پرسد چرا آنچه که درباره دشمنانتان گفته شده نوعاً به وقوع‏ پیوسته، اما آنچه نسبت به شما بیان گردیده، واقع نشده است؟ حضرت بالصراحه مى‏ فرمایند: آنچه در مورد دشمنان ما واقع شد، همان هایى بود که گفته شده است، لیکن شما سرگرم آرزوها و خواسته ‏هاى نارواى خود شدید، پس شد آنچه شد،

در اینجا مشاهده‏ مى‏ کنیم که حضرت متذکر این مسأله مى‏ شوند که دشمنان به کارهاى خود عمل کردند و شد آنچه شد، امّا دوستان به اعمال و کارهایى که باید انجام مى‏ دادند عمل نکردند و دنبال خواسته ‏هاى خود رفتند. لذا حتى امرى مانند ظهور حضرت و خروج از پنهانى ایشان به عملکرد شیعه وابسته است.

هنگامى که على بن ابراهیم بن مهزیار که مقدمه تشرّف او را نقل کردیم، به خدمت حضرت ‏ولى عصر علیه السلام مشرف مى‏ شود، حضرت به او مى‏ فرمایند: ما خیلى مشتاق دیدار تو بودیم، عین عبارت این است: ما شب و روز منتظر آمدن تو بودیم، چرا زودتر به اینجا نیامدى؟

ابن مهزیار از این لطف و محبت و در عین حال از این گلایه حضرت تعجب مى ‏کند و مى‏ گوید: اى مولاى من، کسى تا کنون مرا به سوى شما راهنمایى نکرده است. حضرت نیز سرى تکان داده و در حالیکه به روى زمین با انگشت مبارک خود خط مى‏ کشیدند، جمله ابن مهزیار را تکرار مى‏ کنند و مى‏ فرمایند: نه، اینچنین نیست، ولکِنَّکُمْ کَثَّرْتُمُ الْاَمْوالَ، و تَجَبَّرْتُمْ عَلى ضُعَفاءِ الْمُؤْمِنینَ، وَ قَطَعْتُمُ الَّرحِمَ الَّذى بَینَکُمْ، فَاَىُّ الْعُذْرِ الآنَ؟

ولیکن شما، اموالتان را زیاد کردید و بر مؤمنان ضعیف تکبّر ورزیدید و قطع رحم خود نمودید. پس هم اکنون براى شما چه عذرى مانده ‏است؟(47)

در اینجا بود که ابن مهزیار مى‏ گوید: اَلْاِقالَه، اَلْاِقالَه و توبه مى ‏کند: و از حضرت‏ درخواست بخشش مى‏ کنند در ادامه حضرت مى‏ فرمایند: اى پسر مهزیار، اگر اینگونه نبود که بعضى از شما براى بعضى دیگر استغفار مى‏ کنید، تمام کسانى که به روى زمین هستند نابود مى‏ شدند به جز خواص شیعه، همان هایى که گفتارشان با کردارشان همانند است.

عزیزان و سروان بیاییم و تجدید نظرى نسبت به اعمال سابق خود داشته باشیم و آن راه و مسلکى که پیشینیان ما مى‏ رفتند و به دیدار حضرتش نائل مى‏ شدند را سر مشق و الگوى خویش قرار دهیم.

مرحوم سید مرتضى علم‏ الهدى از بزرگان علماى تشیع در قرن چهارم وقتى در مباحث کلامى خود در کتاب تنزیه الانبیاء به بحث دیدار حضرت مى ‏رسد، عنوان مى‏ کند که امکان دیدار آن یار غیر ممکن نیست اما هر یک از شیعیان به حال نفسانى خویش آگاه است. یعنى خودِ من شیعه مى‏ دانم که در درونم و در مخفى زندگانیم چه مى‏ گذرد و چه عواملى، دورى ما نسبت به حضرتش را سبب مى‏ شود.

این سخن توسط بزرگان و علماى دیگرى نظیر شیخ طوسى، در کتاب غیبت خود، ابوالصالح حَلَبى در تقریب المعارف و سید بن طاوس در کشف المحجه وبسیارى دیگر از علما طرح گردیده است. سید بن طاوس(رحمه الله علیه) که بارها، خدمت حضرت رسیده و به رؤیت و لقاى حضرت نائل گردیده است و حتى صداى حضرت را مى‏ شناخته است،

مى‏ فرماید: حضرت غائب است و او را نمى‏ بینند آن کسانى که از پیروى حضرت در غیبتند، یعنى غیبت حضرت براى کسى که از او تبعیت محض مى‏ کند، با گنهکاران و غیر تابعین یکسان نمى‏ باشد. بنابراین منِ شیعه اگر معتقد به حضرتش باشم و نیاز خود به آن وجود مقدس را احساس کنم و تابع وى باشم، بعید است که غیبت و پنهانى آن بزرگوار به آن شدتى که‏ در مورد دشمنان حضرت اتفاق مى‏ افتد، براى من نیز رخ دهد.

به منظور نجات از آن مهلکه‏ هاى سخت غیبت و آن آزمونهایى که در غرفه‏ هاى قبل با آن آشنا شدیم، ائمه علیه السلام دستوراتى براى شیعه داده ‏اند که در این غرفه در صدد آشنایى با بعضى از آن دستورات و رهنمودها مى‏ باشیم:

1 – اولین دستور ائمه علیه السلام، حفظ دین و مجموعه اعتقادات شیعى ماست. در این راستا، ائمه علیه السلام گاه دستور به حفظ دین داده‏ اند و گاه سختى حفظ دین در دوران غیبت را متذکر شده ‏اند و گاهى ثوابهاى حفظ دین را بیان فرموده‏ اند.

حضرت موسى بن جعفر علیه السلام مى‏ فرمایند: إذا فُقِدَ الْخامِسُ مِنْ وُلْدِ السَّابِعِ، فَاللَّهَ اللَّهَ فی أدْیانِکُمْ، لا یزیلَنَّکُمْ عَنْها أحَدٌ آن هنگام که پنجمین (امام) از فرزندان هفتمین (امام) در دسترس نبود، همواره در حفظ دینتان بکوشید (به خداوند توسّل داشته باشید) که کسى شما را از دین بیرون نبرد.(48)

یا حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند: إِنَّ لِصاحِبِ الْأَمْرِ غَیبَهً، فَالْیتَمَسَّکْ بِدِینِهِ‏ صاحب این امر را غیبتى است که در آن دوران، هر کس باید به دینش تمسّک جوید.(49) در روایاتى حضرت صادق علیه السلام به شیعیان دوران غیبت مى‏ فرمایند: تَمَسَّکُوا بِما فى اَیدیکُمْ یعنى به آن اعتقاداتى که دارید، چنگ بزنید.

یا مجددا مى‏ فرمایند: کُونُوا عَلى ما اَنْتُمْ عَلَیه به آن اعتقادات و باورهایى که داشته ‏اید، باقى بمانید. حضرت صادق علیه السلام ثواب آن کس که در دوران غیبت مولایمان حضرت مهدى علیه السلام به دینش متسمک شود را همچون کسى مى ‏دانند که با کف و دستش خارهاى شاخه درخت قتاد (که درخت بسیار پرخار و گزنده‏اى است) را بکند.

عن أبی عبد اللَّه‏ علیه السلام: إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الْأَمْرِ غَیبَهً، الْمُتَمَسِّکُ فِیهَا بِدِینِهِ کَالْخارِطِ لِشَوْک الْقَتادِ بِیدِه‏ صاحب این امر را غیبتى است. هر کس در آن دوران به دینش چنگ زند، گویا خارهاى شاخه درخت قَتاد (درخت پر خار) را با کف دستش مى‏ کَنَد.(50)

پاداش این نگاه دارى دین و اعتقادات، بسیار بسیار بالاست. امیرالمومنین مى‏ فرمایند: ألا فَمَنْ ثَبَتَ مِنْهُمْ عَلى دینِهِ وَ لَمْ یقْسُ قَلْبُهُ لِطُولِ أمَدِ غَیبَهِ إمامِهِ، فَهُوَ مَعى فی دَرَجَتی یوْمَ الْقِیامَهِ آگاه باشید که هر کس از شیعیان (در دوران غیبت قائم ما) بر دینش ثبات داشته باشد و قلبش از طولانى شدن غیبت امامش، سخت و قسىّ نگردد، روز قیامت با من و در درجه من خواهد بود.(51)

اگر کسى در درجه امیرالمومنین على بن ابیطالب و در کنار ایشان قرار گیرد، افتخارى است و ما باید سعى کنیم این افتخار را به عنوان یک شیعه کسب نماییم.

پیامبر(ص) این دسته و گروه از شیعیان را با لفظ برادران و اخوان خود یاد نموده است. روزى اصحاب کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) بودند و پیامبر فرمودند: بارالها، دوست دارم برادرانم را ببینم. اصحاب گفتند: مگر ما برادران شما نیستیم؟ حضرت فرمودند: خیر، شما اصحاب من هستید، اما برادران من افرادى در آخرالزمان مى‏ باشند که به من ایمان آورده ‏اند، درحالیکه مرا رویت نکرده و ندیده ‏اند. خداوند اسامى آنها و پدرانشان را به من فرموده است. آنان با شدت تمام بر دین خود باقى مى‏ مانند و سختى حفظ دین توسط این افراد همچون گرفتن سنگى از آتش بر کف دست است.

2 – دستور دوم ائمه علیه السلام آن است که هریک شیعیان مى ‏بایستى دینش را به صورت صحیح بشناسد و شناخت راستینى از دین خود داشته باشد تا در مقابل شبهات دینى مقاومت نماید.

عن عَلِّىِ بْنِ الْحُسَینِ ‏علیهما السلام: فَلا یثْبُتُ عَلَیهِ إلّا مَنْ قَوی یقینُهُ وَ صَحَّتْ مَعْرِفَتُهُ‏

(بر امر امامت قائم‏ علیه السلام) استوار نمى‏ ماند مگر آن کس که یقینش، قوى  و معرفتش صحیح باشد.(52)

3 – دستور سوم ائمه آن است که اى شیعه در میان مجموعه اعتقادات، مبحث امامت و ولایت، و اعتقاد به ائمه اطهار از ویژگى خاصى برخوردار است و لذا ثوابهاى ویژه‏اى نیز به پایداران در این اعتقاد در دوران غیبت اعطا مى‏ گردد.

حضرت عسکرى علیه السلام، راه نجات از هلاکت را در این دوران فتنه غیبت، پایدارى بر اعتقاد به امامت امام زمان علیه السلام مى‏ دانند: لا ینْجُو فیها مِنَ الْهَلَکَهِ إلاّ مَنْ ثَبَّتَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْقَوْلِ بِإمامَتِهِ‏ (در دوران غیبت قائم ‏علیه السلام)، کسى از هلاکت و نابودى نجات نمى‏ یابد، مگر آن کس که خداوند او را بر اعتقاد به امامت مهدى‏ علیه السلام، ثابت قدم بدارد.(53)

حضرت صادق علیه السلام  : طُوبى لِمَنْ تَمَسَّکَ بِأمْرِنا فی غَیبَهِ قائِمِنا، فَلَمْ یزِغْ قَلْبَهُ بَعْدَ الْهِدایهِ خوشا به حال آن کس که در دوران غیبت قائم ما، به ولایت و امامت ما تمسّک جوید، پس قلبش را بعد از این هدایت، از راه راست منحرف نکند.(54)

خوب، پاداش این ثبات در اعتقاد به امامت حضرت مهدىعلیه السلام و ائمه پیشین چیست؟ حضرت سجاد علیه السلام مى‏ فرمایند: مَنْ ثَبَتَ على وِلایتِنا فی غَیبَهِ قائِمِنا، أعْطاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أجْرَ ألْفِ شَهیدٍ مِنْ شُهَداءِ بَدْرٍ وَ اُحُدٍ آن کس که در غیبت قائم ما بر ولایت ما پایدار بماند، خداى بزرگ، پاداش هزار تن از شهداى بدر و اُحُد را به او مى‏ بخشد.(55)

این بزرگواران بر اساس فرموده پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از رفقا و دوستان و محبین پیامبر(صلی الله علیه و آله) و از گرامی ترین افراد امت پیامبر در روز قیامت، به شمار مى‏ آیند: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله): طُوبى لِمَنْ أدْرَکَ قائِمَ أهْلِ بَیتى وَ هُوَ مُقْتَدٍ بِهِ قَبْلَ قِیامِهِ … وَ یتَوَلَّى الْأئِمَّهَ الْهادِیهَ مِنْ قَبْلِهِ، أولئِکَ رُفَقائی و ذَوُو وُدّى وَ مَوَدَّتى وَ أکْرَمُ اُمَّتى عَلَىَ‏

خوشا به حال آن کس که قائم از اهل بیتم را (پس از ظهور) درک نماید، در حالیکه قبل از قیامش به او اقتدا نموده، … و به سرپرستى و امامت امامان هدایت‏گر قبل از وى نیز معتقد باشد. ایشان رفقا، دوستان و محبّین من هستند، و گرامیترین افراد امّت من مى ‏باشند که در (قیامت) بر من وارد مى‏ شوند.(56)

خداوند درباره این افرادى که اینچنین راسخ در اعتقاد به امامت و ولایت امام زمان علیه السلام، پایدار باقى مى‏مانند، تعابیر ویژه‏اى را در یک حدیث قدسى مى‏ فرماید. حدیث به نقل از حضرت باقر علیه السلام است، خداوند مى‏ فرماید: أنْتُمْ عِبادى وَ اِمائى حَقّاً، مِنْکُمْ اَتَقَبَّلُ، وَ عَنْکُمْ اَعْفُو، وَ لَکُمْ اَغْفِرُ، وَ بِکُمْ أسقى عِبادی الْغَیثَ، وَ اَدْفَعُ عَنْهُمُ الْبَلاءَ، وَ لَوْلاکُمْ لَاَنْزَلْتُ عَلَیهِمْ عَذابى‏

شما به حق، بندگان و کنیزان من هستید، تنها از شما (اعمال خیر را) مى‏ پذیرم، فقط از شما (خطاها را) مى‏ بخشم، منحصراً شما را مى‏ آمرزم و تنها به واسطه شما، بندگانم را از نعمت باران بهره‏مند مى‏ سازم و از ایشان بلا را دفع مى‏ کنم، و اگر شما نبودید، عذابم را بر آنان نازل مى‏ کردم.(57)

4 – دستور چهارم ائمه علیه السلام: اى شیعه، از شک در مبانى دین اعتقادات و از شک در امام زمان(ص) بپرهیز، مبادا اجازه دهى که ابلیس و شیاطین تو را از شریعت اسلام و دین رسول اللَّه(ص) خارج نمایند.

حضرت صادق علیه السلام مى ‏فرمایند: فاِیاکُمْ وَ الشَّکَّ وَ الْاِرْتِیابَ، وَ انْفُوا عَنْ اَنْفُسِکُمُ الشُّکُوکَ‏ از شک و تردید (در مورد غیبت و ظهور قائم ‏علیه السلام) بپرهیزید و انواع تردید را از خود دور سازید.(58)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: فَمَنْ أدْرَکَ زَمانَهُ … لا یجْعَلَ لِلشَّیطانِ الیه سَبیلاً بِشَکِّهِ، فَیزیلَهُ عَنْ مِلَّتى وَ یخْرِجَهُ مِنْ دینی‏ پس هر کس زمان (غیبت) او را درک نمود، نباید اجازه دهد که شیطان از طریق ایجاد شک درباره قائم ‏علیه السلام راهى به سوى او یابد، پس وى را از شریعت من دور کند، و از دین من، خارج سازد.(59)

5 – دستور پنجم: اگر مى‏ خواهید بر امر امامت امام زمانعلیه السلام پایدار بمانیم، لازمه‏اش آن است که نسبت به آنچه ائمه علیه السلام مى‏ فرمایند، مطیع محض باشیم و چون و چرا نداشته باشیم. تسلیم محض سخنان اهل‏ البیت و اوامر آنها باشیم. چرا که هرآنچه مى‏ گویند، سخن خداست و هر آنچه که به آن فرمان مى‏ دهند، فرمان الهى است.

حضرت سجاد علیه السلام مى ‏فرمایند: فَلا یثْبُتُ عَلَیه إلّا مَنْ … لَمْ یجِدْ فی نَفْسِهِ حَرَجاً مِمَّا قَضَینا وَ سَلَّمَ لَنا أهلَ الْبَیتِ‏ بر امر امامت قائم‏ علیه السلام استوار نمى‏ ماند مگر آن کس که در درون خود نسبت به آنچه فرمان مى‏ دهیم، احساس سختى نکند، و در برابر ما اهل بیت تسلیم باشد.(60)

یکى از اصحاب حضرت صادق علیه السلام مى‏گوید اگر یک سیب، توجه داشته باشید یک سیب که تمام اجزاء آن یکى است، از وسط به دو نیم شود و جعفر بن محمد علیه السلام بگوید که این نصفه حلال و آن نصفه دیگر حرام است، من نیز همان را مى‏ گویم، یعنى سخن معصوم را به دلیل عصمت الهیش بى‏ چون و چرا مى ‏پذیریم. اى شیعه، مى‏ خواهى سالم بمانى، نسبت به ائمه اطهار علیه السلام اینگونه باش.

6 – دستور ششم اهل‏ البیت علیه السلام آن است که اى شیعیان، در محبت نسبت به ما اهل‏البیت و در دشمنى ورزیدن نسبت به دشمنان ما، کوتاهى نورزید. این بحث در دین تحت عنوان تولّى تبرّى مطرح مى‏ شود که از جایگاه ویژه‏اى در مجموعه اعتقادى ما بر خوردار است. این تکلیف از تکالیف قلبى هر شیعه است. ما باید در درونمان واقعاً امام زمانعلیه السلام را دوست داشته باشیم و در راه ایجاد این محبت تلاش نماییم.

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: طُوبى لِمَنْ اَدْرَکَ قائِمَ أهلِ بیتی وَ هُوَ … یتَولَّى وَلِیهُ وَ یتَبَرَّاُ مِنْ عَدُوِّهِ‏ خوشا به حال آن کس که قائم از خاندان من را درک نماید، در حالیکه وى را دوست داشته و از دشمنانش بیزارى مى‏ جوید.(61)

خداوند در دین، امر به این محبت و امر به این دشمنى نموده است. و چون خداوند امر نموده است، پس باید این محبت و این دشمنى را کسب کرد و بدست آورد. توجه داشته باشیم، که با هر چیز که ما مانوس شویم، کم‏کم به آن محبت پیدا مى‏ کنیم.

اگر شما چند سالى در یک محل زندگى کنید و سپس محل زندگى خود را عوض کنید، به علت انسى که با آن محل داشته ‏اید، علاقه به آن محل در شما باقى است. بنابراین اگر با امام زمانعلیه السلام انس داشته باشیم، آشنا شویم، از کمالات او بدانیم، از زیبایى ‏هاى او بدانیم، مسلماً به آن وجود مقدس علاقمند مى‏ شویم و محبت وى تمام وجودمان را فرا مى‏ گیرد و از غیبت و دورى او رنج مى‏ بریم.

خداوند به حضرت موسى علیه السلام امر فرمود که به مردم بگو مرا دوست داشته باشند. حضرت موسى علیه السلام سوال کرد چگونه این محبت حاصل مى‏ شود؟ خداوند فرمود: از من، از الطاف و مرحمت من به ایشان بگو، آنها به من محبت پیدا مى‏کنند.

این تولى و تبرى، این محبت و دشمنى در زمان غیبت، مقاماتى را براى صاحب آن به دنبال خواهد داشت: حضرت موسى بن جعفر علیه السلام فرمودند: طُوبى لِشیعَتِنا، الْمُتَمَسِّکینَ بِحَبْلِنا فی غَیبَهِ قائِمِنا، الثّابِتینَ عَلى مُوالاتِنا وَ البرائَهِ مِنْ أعْدائِنا، أولئِکَ مِنّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ، قَدْ رَضُوا بِنا اَئِمَّهً وَ رضینا بِهِمْ شیعهً، فَطُوبى لَهُمْ ثُمَّ طُوبى لَهُمْ، وَ هُمْ وَ اللَّهِ مَعَنا فى دَرَجاتِنا یومَ الْقِیامهِ

خوشا به حال شیعیان ما، آنان که در زمان غیبت قائم ما به رشته ولایت ما چنگ زده، بر دوستى ما و بیزارى از دشمنان ما ثابت قدم مى ‏باشند. ایشان از ما، و ما از ایشان هستیم. آنان از اینکه ما ائمه ایشان هستیم، رضایت دارند، و ما از اینکه آنها شیعه ما هستند، خوشنودیم. پس خوشا به حال آنان، خوشا به حال آنان. به خدا قسم آنان در روز قیامت، با ما و در مقامات ما هستند.(62)

7 – دستور هفتم ائمه علیه السلام، دستور به تقوى، ورع و داشتن اخلاق نیکو مى ‏باشد. شایسته نیست که شیعه گناه کند. سزاوار نیست که شیعه به اخلاق سوء شناخته شود. حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند: اِنَّ لِصاحِبَ هذَا الْاَمْرِ غَیبَهً فَلْیتَّقِ اللَّهَ عَبْدٌ همانا صاحب این امر را غیبتى است. پس بنده خدا، باید تقواى الهى پیشه سازد.(63)

شیعه نباید مرتکب حرام شود. نباید مرتکب گناه شود تا تقواى الهى حاصل شود. حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند: مَنْ سَرَّهُ اَنْ یکُونَ مِنْ أصْحابِ الْقائِمِ … فَلْیعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحاسِنِ الْاَخْلاقِ‏ هر کس دوست دارد که از یاران قائم باشد، باید در شبهات باز ایستد، و اخلاق نیکو داشته‏ باشد.(64)

این حدیث دو نکته دارد. نکته اول آنکه ورع با تقوى یک فرقى دارد، تقوى آن است که من وقتى با چیزى یا کارى که قطعاً مى‏ دانم حرام است برخورد مى‏ کنم، آن را مرتکب نشوم. اما ورع آن است که هرگاه من به موردى برخورد کردم که نمى‏ دانم قطعاً حرام است، اما نسبت به آن مشکوک هستم، آن کار را انجام ندهم.

نکته دوم آن است که در این حدیث لفظ اصحاب به کار رفته است. یعنى یاران، توجه داشته باشیم و توجه داشته باشید که جهت آنکه یار حضرت شویم، نباید منتظر ظهور امام زمان علیه السلام باشیم. حضرت در تمام دوران غیبت خود، یار و یاور دارند. و حضرت مهدى علیه السلام در هر هنگام که ظهور نمایند، آن 313 تن یاوران خاص ایشان از میان اصحاب آن دوران انتخاب مى‏ شوند.

خوب آن کس که مى‏ خواهد در این ایام، یار حضرت باشد، باید ورع داشته باشد که بالاتر از تقوى است و مى‏ بایستى اخلاق نیکو نیز داشته باشد. اگر جوانى علاقمند به چیزى مثلا مُدى باشد، چهره خود را متناسب با آن علاقه، تغییر مى‏ دهد و شکل او، لباس پوشیدن او، راه رفتن او، حرکات و سکنات او، با آن مُد سنخى پیدا مى‏ کند. اگر ما شیعه و پیرو امام زمان علیه السلام باشیم، باید رنگ و بوى او را بگیریم.

باید در آنچه که حضرتش ما را منع نموده یا به آن امر مى‏ کنند، مطیع حضرتش باشیم. حضرت مهدى علیه السلام در یکى از توقیعات صادره براى شیخ مفید مى‏ فرمایند: فَلْیعْمَلْ کُلُّ امْرِى‏ءٍ مِنْکُمْ ما یقْرُبُ بِهِ مِنْ مَحَبَّتِنا، وَ لْیتَجَنَّبْ ما یدْنیهِ مَنْ کِراهِیتِنا وَ سَخَطِنا

هر یک از شما باید به آنچه که بواسطه آن به محبت ما نزدیک مى ‏شود، عمل کند، و از آن مواردى که موجبات ناخوشنودى و خشم ما را فراهم مى‏ سازد، دورى جوید.(65)

8 – دستور هشتم ائمه علیه السلام به شیعه آن است که اى شیعه در قلبت و سپس در عملت، منتظر ظهور امام زمان علیه السلام و تشکیل دولت حقه الیه باش.

حضرت جواد الامه علیه السلام مى‏ فرمایند: إن الْقائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدی الَّذی یجِبُ اَنْ ینْتَظَرَ فی غَیبَتِهِ‏ قائم ما، همان مهدى است که باید در دوران غیبتش، چشم به راهش باشند.(66)

آن کسانى که منتظر حضرتش در زمان غیبت او مى‏ باشند، بر اساس روایات ما، در زمره اولیاءالله محسوب مى‏ شوند. حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند: طُوبى لِشیعَهِ قائِمِنا، الْمُنْتَظِرینَ لِظُهُورِهِ فی غَیبَتِهِ، وَ الْمُطیعینَ لَهُ فى ظُهُورِه، اُولئِکَ اَوْلیاءُ اللَّهِ الَّذینَ لا خوفٌ عَلَیهِمْ و لا هُمْ یحْزَنُونَ‏

خوشا به حال شیعیان قائم ما، آنها که به هنگام غیبتش، ظهورش را چشم به راهند و به هنگام ظهورش، فرمانبردارش مى‏ باشند. ایشان اولیاى خدایند که هیچ ترس و اندوهى بر آنها نیست.(67)

حضرت صادق علیه السلام در روایت دیگرى مى‏ فرمایند: هرکس امروز مى‏ خواهد از یاران حضرت مهدى علیه السلام باشد، توجه داشته باشید امروز، باید منتظر ظهور وى باشد. باید منتظر ظهور حکومت الهیه او باشد. مَنْ سَرَّهُ أنْ یکُونَ مِنْ أصْحابِ الْقائِمِ فَلْینْتَظِرْ

هر کس دوست دارد که از یاران قائم باشد، پس باید در انتظار حضرتش باشد.(68)

9 – دستور نهم ائمه علیه السلام به شیعه آن است که اى شیعه از حریم ولایت امام زمان علیه السلام دفاع کنید. نگذارید که دشمنان نسبت به حریم ولایت امام زمانعلیه السلام تجاوز نموده و با القاى شبهات، افراد را از اعتقاد به امام زمان علیه السلام باز دارند. به سوى امام زمان علیه السلام مردم را دعوت کنید. از دین امام زمان علیه السلام دفاع کنید و مسلم است که این امر، جز با دانش و علم نسبت به حقائق دینى، حاصل نمى‏ شود.

عن باقر علیه السلام: رابِطُوا إمامَکُمُ الْمُنْتَظَرَ از حریم امام خود که چشم به راهش هستید، پاسدارى نمایید.(69)

عن ابى جعفر علیه السلام: لَوْ لا مَنْ یبْقى بَعْدَ غَیبَهِ قائِمِنا مِنَ الْعُلَماءِ الدّاعینَ اِلَیهِ وَ الدّالّینَ عَلَیهِ و الذّابّینَ عَنْ دینِهِ بِحُجَجِ اللَّهِ وَ الْمُنْقِذینَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللَّهِ مِنْ شِباکِ اِبلیسَ وَ مَرَدَتِهِ وَ مِنْ فِخاخِ النَّواصِبِ، لَما بَقِىَ اَحَدٌ اِلّا ارْتَدَّ عَنْ دینِ اللَّه، … اُولئِکَ هُمُ الْاْفْضَلُونَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏

اگر پس از غیبت قائم ما، دانشمندانى نباشند که مردم را به سوى حضرت مهدى‏ علیه السلام دعوت نموده و به وى رهنمون گردند و با برهان هاى الهى از دین او دفاع نمایند و بندگان ناتوان خدا را از دام هاى ابلیس و دیگر سرکشان او و از دامهاى دشمنان اهل بیت رهایى بخشند، هیچکس نمى‏ ماند مگر اینکه از دین خدا بر مى‏ گردد … اینان نزد خداوند، برترین مردمند.(70)

10 – دستور بعدى ائمه علیه السلام یاد حضرت در قلب و زبان مى‏ باشد.

حضرت موسى بن جعفر علیه السلام مى‏ فرمایند: یغیبُ عَنْ اَبْصارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَ لا یغیبُ عَنْ قُلُوبِ الْمُؤمِنینِ ذِکْرُهُ‏

وى (حضرت مهدى ‏علیه السلام) از دیدگان مردم پنهان مى‏ شود، ولى یادش از دلهاى اهل ایمان نمى‏ رود.(71)

یا حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند: لَتَفیضَنَّ عَلَیهِ أعْینُ الْمُؤمِنینَ‏

چشمان مؤمنین بر (فراق) او، اشکها خواهد ریخت.(72)

حضرت رضا علیه السلام: یحْزَنُ لِفَقْدِهِ أهْلُ الْاَرْضِ وَ السَّماءِ، کَمْ مِنْ مُؤمِنٍ وَ مُؤْمِنَهٍ مُتَأَسِّفٍ مُتَلَهِّفٍ حَیرانَ حَزینٍ لِفَقْدِهِ‏

اهل زمین و آسمان، به جهت پنهان شدن او، اندوهگین مى‏شوند؛ چه بسیار مرد و زن مؤمنى که بواسطه غیبت او، اسفناک، سوخته دل، سرگشته و غمگین مى‏ باشند.(73)

11 – و یکى دیگر از اوامرى که ائمه اطهار توصیه اکیدى نسبت به آن داشته ‏اند، قرائت دعاهاى توصیه شده از جانب ائمه اطهار در زمان غیبت مولایمان حضرت مهدىعلیه السلام است.

حضرت صادق علیه السلام فرمودند: از شبهات زمان غیبت نجات نمى‏ یابد، مگر آن کس که دعاى غریق را مى‏ خواند:

«یا اللَّهُ یا رَحْمنُ یا رَحیمُ، یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبى عَلى دینِکَ»(74)

یا حضرت صادق علیه السلام فرمودند: اگر زمان غیبت قائم‏ علیه السلام را درک نمودى، بر این دعا، مداومت داشته باش:

«اَللّهُمَّ عَرِّفْنی نَفْسَکَ، فَإنَّکَ إنْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَکَ لَمْ أعْرِفْ نَبِیکَ، اَللّهُمَّ عَرِّفْنی رَسُولَکَ فإنَّکَ إنْ لَمْ تُعَرِّفْنی رَسُولَکَ لَمْ أعْرِفْ حُجَّتَکَ، اَللّهُمَّ عَرِّفْنی حُجَّتَکَ فَإنَّکَ إنْ لَمْ تُعَرِّفْنی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دینى»(75)

توجه داشته باشید به مضمون این دعاى اخیر که در انتها مى‏ فرمایند: فانک ان لم تعرفنى حجتک ضللت عن دینى‏ یعنى از خدا مى‏خواهیم که آن حجت خود را به من بشناسان، من به واقع او را بشناسم و به وى معرفت پیدا کنم، که در غیر اینصورت، از اصل دین گمراه خواهم شد. یعنى نشناختن حضرت مهدى علیه السلام مساوى با گمراهى از کل دین مى‏ باشد.

یکى از سفارش‏هاى ائمه اطهار علیه السلام، دعا کردن بر وجود مقدس امام زمان علیه السلام و درخواست تعجیل در فرج حضرت مى‏ باشد. حضرت عسکرى علیه السلام مى‏ فرمایند: لا ینْجُو فیها مِنَ الْهَلَکَهِ اِلّا مَنْ … وَفَّقَهُ فیها لِلدُّعاءِ بِتَعْجیلِ فَرَجِهِ‏

حضرت عسکرى‏ علیه السلام: در آن غیبت، کسى از هلاکت و نابودى نجات نمى‏ یابد، مگر آن کس که خداوند وى را به دعاى بر تعجیل فرج مهدى‏ علیه السلام توفیق دهد.(76)

تا کنون شده کسى به شما التماس دعا بگوید. امام زمان علیه السلام به تمام ما شیعیان التماس دعا گفته است، در توقیعى مى‏ فرمایند: و اَکْثِروا الدُّعاءَ بِتَعْجیلِ الفرجِ فَاِنَّ ذلِکَ فرجکم و این، التماس دعاى حضرتش به تمام مردم مى‏ باشد.

در روایتى است که حضرت یوسف علیه السلام به بنى اسرائیل وعده نجات داده بود. نجات بخش بنى اسرائیل حضرت موسى علیه السلام بود و قرار بود که پس از 400 سال ظهور ایشان انجام پذیرد. فرد دانایى از بنى‏ اسرائیل مردم را به دعا بر ظهور منجى دعوت نمود و با این کار، در ظهور حضرت موسى علیه السلام 170 سال تعجیل شد و ظهور، زودتر انجام شد.

سپس حضرت صادق علیه السلام مى‏ فرمایند دوران غیبت امام عصر علیه‏ السلام به درازا مى‏ کشد هکَذا اَنْتُمْ لَوْ فَعَلْتُمْ لَفَرَّجَ اللَّهُ عَنَّا اگر شما نیز اینگونه عمل کنید، خداوند گشایش در امرها ایجاد مى‏ کند. در غیر اینصورت در سرانجامى که خداوند قرار داده است انجام خواهد شد. اگر شما اینگونه عمل کنید، خداوند گشایش در امر ما ایجاد مى‏ کند.

به عنوان یک نتیجه کلى از مجموعه نمایشگاه: سعى کنیم در حفظ اعتقاداتمان بکوشیم در این عصر وانفسا و غیبت و دورى از مولایمان. هر اعتقاد نادرست و انحرافى، موجب آزار مولایمان مى‏ شود. هرگونه گناه سبب رنجش سرورمان مى‏ گردد. حضرت مهدى علیه السلام در یکى از توقیعات شریفه، در مورد افرادى که درباره حضرت و امر امامت به شک افتاده ‏اند، چنین مى‏ فرمایند: إنَّهُ أنْهى اِلَىَّ اِرْتیابُ جَماعَهٍ مِنْکُمْ فِى الدّینِ، وَ ما دَخَلَهُمْ مِنَ الشَّکِّ وَ الْحَیرَهِ فى وُلاهِ أمْرِهِمْ، فَغَمَّنا ذلِکَ لَکُم لا لَنا، وَ سائَنا فیکُمْ لا فینا، لأنّ اللَّهَ مَعَنا فَلا فاقَهَ بِنا اِلى غَیرِهِ وَ الْحَقُّ مَعَنا، فَلَنْ یوحِشَنا مَنْ قَعَدَ عَنَّا

همانا خبر شک و شبهه گروهى از شما در دین، و شک و حیرت آنها در مورد امامانشان به ما رسیده است. این خبر ما را نه به خاطر خودمان، بلکه به خاطر شما اندوهگین و بد حال کرده است، زیرا خدا با ماست، و با بودن او، نیازى به دیگرى نداریم. و حقّ با ماست. پس ترسى نداریم از اینکه کسى از ما برگردد.(77)

عزیزان، سروران و دوستان گرامى، به عنوان ره توشه‏ اى از این نمایشگاه، بیاییم در اعتقاداتمان و در اعمالمان تجدید نظر نماییم. از آن مواردى که دل مولایمان حضرت مهدى علیه ‏السلام را به درد مى ‏آورد، پرهیز نماییم. چرا باید ما در غیبت از مولایمان باشیم. مولایمان که در بین ماست پس چرا ما از او دور هستیم. دورى از او نیست. دورى از ماست.

بیاییم عامل دورى را در خودمان شناسایى کنیم و در صدد رفع آن بکوشیم. خود آن بزرگوار و اجداد طاهرینش عوامل دورى را عمدتاً بد اعتقادى و بد عملى ما دانسته ‏اند. پس امشب بیایید و بیاییم به همان شیوه ‏اى که ابن مهزیار اهوازى در دیدار حضرتش توبه کرد، حضرتش را شاهد گرفته و توبه کنیم. از کلیه بى توجهى‏ هایى که به محضر مقدسش انجام مى‏ شود و از هواهاى نفس و گناهان خود توبه نماییم.

گوینده در انتهاى صحبت به دعاى منقول از امام زمان علیه ‏السلام استناد جوید:

  1. اللهم ارزقنا توفیق الطاعه و بعد المعصیه …  .
  2. مصباح الزائر، ص 492
  3. اثبات الهداه، ج 6، ص 413
  4. غیبه نعمانى، ص 163 – 164
  5. الهداه، ج 6، ص 357 به نقل از کافى‏
  6. غیبه نعمانى، ص 144
  7. بحار الانوار، ج 52، ص 143 – 144 به نقل از تفسیر نعمانى‏
  8. غیبت نعمانى، ص 161/ کمال الدین، ج 2، ص 337
  9.  بحارالأنوار، ج 52، ص 153 به نقل از غیبت طوسى‏
  10. غیبه نعمانى، ص 175
  11. کافى، ج 1، ص 336
  12. کمال الدین، ج 2، ص 346
  13. غیبت نعمانى، ص 141
  14. کمال الدین، ج 1، ص 331
  15. کمال الدین، ج 2، ص 356/ غیبت طوسى، ص 108
  16. کمال الدین، ج 1، ص 287
  17. کمال الدین، ج 2، ص 354 – 353
  18. کمال الدین، ج 2، ص 413 – 412
  19. کمال الدین، ج 2، ص 378
  20. غیبت طوسى، ص 206
  21. کمال الدین ، ج 1، ص 51/ اثبات الهداه، ج 6، ص 386
  22. غیبت نعمانى، ص 144
  23. کمال الدین، ج 2، ص 378
  24. اثبات الهداه، ج 6، ص 357/ کافى، ج 1، ص 337
  25. بحار الانوار، ج 51، ص 159
  26. اثبات الهداه، ج 6، ص 359
  27. کمال الدین، ج 2، ص 355 – 354
  28. غیبت طوسى، ص 206
  29. غیبت نعمانى، ص 204
  30. کافی، ج 1، ص 371 – 370
  31. کافی، ج 1، ص 339
  32. غیبت نعمانى، ص 208
  33. غیبت طوسى، ص 41
  34. غیبت نعمانى، ص 211
  35. غیبت نعمانى، ص 161 – 162
  36. اثبات الهداه، ج 6، ص 376 – 377
  37. کمال الدین، ج 1، ص 320
  38. کمال الدین، ج 2، ص 511
  39. کمال الدین، ج 2، ص 524
  40. کمال الدین، ج 2، ص 485/ احتجاج، ج 2، ص 284
  41. احتجاج، ج 2، ص 284
  42. کافى، ج 1، ص 343
  43. غیبت نعمانى، ص 141
  44. تبصره الولى، ص 144
  45. احتجاج، ج 2، 325
  46. بحار الانوار، ج 53، ص 175
  47. تبصره الولى، ص 146
  48. کافى، ج 1، ص 336
  49. غیبت طوسى، ص 275/ غیبت نعمانى، ص 169
  50. غیبت نعمانى، ص 169
  51. کمال الدین، ج 1، ص 303
  52. کمال الدین، ج 1، ص 323 – 324
  53. کمال الدین، ج 2، ص 384
  54. اثبات الهداه، ج 6، ص 383 – 384
  55. کمال الدین، ج 1، ص 323
  56. غیبت طوسى، ص 275
  57. کمال الدین، ج 1، ص 330
  58. غیبت نعمانى، ص 151
  59. کمال الدین، ج 1، ص 51
  60. کمال الدین، ج 1، ص 323 – 324
  61. غیبت طوسى، ص 275
  62. کمال الدین، ج 2، ص 361
  63. غیبت طوسى، ص 275/ کافى، ج 1، ص 336
  64. غیبت نعمانى، ص 200
  65. احتجاج، ج 2، ص 323 – 324/ بحار الانوار، ج 53، ص 176
  66. اثبات الهداه، ج 6، ص 420
  67. کمال الدین، ج 2، ص 357
  68. غیبت نعمانى، ص 200
  69. غیبت نعمانى، ص 27
  70. بحار الانوار، ج 2، ص 6/ المحجه البیضاء، ج 1، ص 32
  71. کمال الدین، ج 2، ص 368 – 369
  72. غیبت نعمانى، ص 152
  73. غیبت نعمانى، ص 180
  74. کمال الدین، ج 2، ص 352
  75. کمال الدین، ج 2، ص 342 – 343
  76. کمال الدین، ج 2، ص 384
  77. احتجاج، ج 2، ص 289/ غیبت طوسى، ص 173 – 174
دسترسی سریع و آسان به راهکار و محتوا برای مناسبت‌های نیمه شعبان، غدیر، محرم و فاطمیه
برای مطالعه و مشاهده مطالب خدمتگزاران میتوانید به فهرست مطالب در زیر مراجعه نمایید.

فهرست مطالب محرم فهرست مطالب فاطمیه فهرست مطالب نیمه‌شعبان فهرست مطالب غدیر کتابخانه خدمتگزاران
انواع کتیبه غدیر
انواع استیکر پشت شیشه خودرو
اسپند دودکن
انواع جادستمال کاغذی
انواع مگنت یخچالی مذهبی
انواع استکان مذهبی

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا